En ineens veranderde alles m.b.t. Oekraïne. Trump betrad het diplomatieke toneel.
En tot verbijstering van de Europese landen werden zij buitenspel gezet en niet uitgenodigd aan de onderhandelingstafel. Hoe kan dat? Het antwoord daarop is mij al een tijdje duidelijk.
Het is de makke van Europa. Europa wil wel macht, maar ze heeft het uitsluitend in economisch zin door een grote gemeenschappelijke binnenlandse markt. Militaire macht hebben ze niet. Europa denkt van wel, maar ze houden zichzelf voor de gek. Ze zitten vast aan de VS vanwege hun tweederangspositie binnen de NAVO. De NAVO functioneert namelijk uitsluitend door de inbreng van de VS (commandostructuur, satellieten, etc).
Zonder die leidende rol van de VS zou het Europese deel van de NAVO niet kunnen functioneren. Zo is er bijvoorbeeld vaak een sterke Amerikaanse stem nodig om de uiteenlopende lidstaten tot overeenstemming te brengen.
Max Bergmann zegt dat in een artikel in Foreign Affairs (21 maart 2024) als volgt:
“De geallieerde opperbevelhebber van de NAVO is altijd een Amerikaan, en de ultieme veiligheidsgarantie van de NAVO is het Amerikaanse nucleaire afschrikmiddel. Wanneer Europa vecht, vertrouwt het op Amerikaanse vliegtuigen en Amerikaanse militaire transportmiddelen en inlichtingendiensten. Als een NAVO-land zou worden aangevallen, zouden Amerikaanse troepen de leiding nemen in de strijd. In de begindagen van de NAVO, toen Europa na de Tweede Wereldoorlog werd herbouwd, speelden de Verenigde Staten deze rol uit noodzaak. Maar Washington raakte eraan gewend de leiding te nemen, en de Europese leiders accepteerden grotendeels een ondergeschikte rol. De afhankelijkheid van Europa van de Verenigde Staten is een kenmerk geworden.”
“Dit NAVO-akkoord heeft zowel Europa als de Verenigde Staten al tientallen jaren goede diensten bewezen. Door Europese landen in een bondgenootschap op te sluiten en hun bescherming te garanderen, heeft de NAVO de veiligheidsproblemen weggenomen die het continent ooit teisterden, en de weg vrijgemaakt voor de economische en politieke integratie van Europa – een werkelijk buitengewone prestatie.
In ruil voor het feit dat de Verenigde Staten Europa veiligheid bieden, steunen de Europese hoofdsteden grotendeels de Amerikaanse doelstellingen elders in de wereld. Het Amerikaanse leger heeft kunnen vertrouwen op ingebouwde Europese coalities tijdens de oorlogen in Afghanistan en zelfs Irak, maar ook bij recentere gezamenlijke Amerikaans-Europese inspanningen om de Rode Zee veilig te stellen. Europese regeringen kopen plichtsgetrouw Amerikaanse wapens en zijn eraan gewend concessies te moeten doen op netelige beleidskwesties, zoals export-controles op de verkoop van technologie aan China.”
Die afhankelijkheid van de VS levert twee problemen op.
Ten eerste onvoldoende mogelijkheden om een eigen koers te varen.
Neem de NAVO-top in 2008 in Boekarest. Tegen alle adviezen in van ambassadeurs; tegen de zin van bijna alle Europese leiders, zoals Sarkozy en Merkel en met een op dit punt hopeloos verdeeld Oekraïne vond de Verenigde Staten het tijdens deze NAVO-top toch nodig dat een lidmaatschap van Oekraïne mogelijk moest worden. Bush junior kreeg zijn zin, zoals de Amerikanen bijna altijd hun zin krijgen in de NAVO. De toen gekozen formulering was een compromis waarmee de goede verhoudingen binnen de NAVO gered werden, maar de vrede met Rusland verspeeld.
Het tweede probleem is dat Europa denkt dat ze wat kunnen betekenen, ook militair gezien. Daar is echter hun militaire machtsbasis niet adequaat voor, sterker nog: die is er niet.
Wel op papier, maar niet operationeel. Dat ging in Bosnië ook al fout. En nu dus weer in Oekraïne. Europa heeft Zelensky aangemoedigd een niet te winnen oorlog te gaan voeren.
Het is gebaseerd op overmoed en onvoldoende zelfreflexie.
Omdat Europa haar eigen (on) macht niet onder ogen wil zien, worden we een brokkenpiloot en laten we vooral veel schade en ellende achter. Je kunt geen vierkante dekseltjes op ronde doosjes passen en dat probeert Europa al jaren. Ze worden nu weggehouden bij de onderhandelingen en eigenlijk is dat maar goed ook. Wie zou daar in hemelsnaam moeten spreken en uit wiens naam? Je mag toch hopen dat dit niet van der Leyen was geweest.
Het is tegelijkertijd ook bijzonder interessant wat er nu allemaal gebeurt. Europa wordt keihard gepasseerd bij de onderhandelingen en krijgt daarmee in feite enorm op z’n lazer. Telkenmale de overmoed en de veel te grote jas die men aantrekt. Tom de Bruijn, de voormalige ambassadeur van Nederland bij Europa schreef er een boek over. Hij waarschuwt voor hoogmoed en emotie politiek. En hij zegt het heel precies: Als je als Europa je grenzen niet kent, dan ken je jezelf niet.
En dat is precies het hele punt. Europa realiseert zich niet dat ze een machtspositie hebben als economische markt maar meer dan dat ook niet. Ze zitten op de achterbank van de NAVO maar niet aan het stuur. Dat is al decennia het geval. En het komt maar niet binnen als een ‘fact of life’.
Zo hebben ze zich, ik schreef het al, in 2008 door Bush jr in het pak laten naaien tijdens de NAVO-top. Zo hebben ze toen al Oekraïne in de steek gelaten door de Oekraïners niet te behoeden voor het ‘geen rekening houden met’ de rode lijnen van Rusland.
Zo hebben ze de vredesonderhandelingen van maart 2022 niet met beide handen aangegrepen om de oorlog te beëindigen. In plaats daarvan kreeg men het idiote gevoel dat een oorlog met de tweede kernmacht van de wereld wel te winnen zou zijn.
De tijd zijn werk laten doen. Neutraliteit, hoe makkelijk was het geweest. En nu is die ellendige oorlog al drie jaar aan de gang. Het land in puin, meer dan honderdduizend doden, levens die door trauma’s tientallen jaren verknoeid zijn, 10 miljoen vluchtelingen. Verstoorde verhoudingen voor de komende generaties, misschien wel voor nog veel langer.
We moeten onder ogen zien dat de VS gewoon doet wat het wil en zich meestal van Europa niets aantrekt. Dit feit moet mijns inziens het basale vertrekpunt zijn voor elk antwoord op de vraag hoe Europa nu met de roep om verdere militarisering verder moet en hoe Europa zich met de NAVO moet verhouden. En daar zijn geen simpele antwoorden voor; helaas. Uittreden is geen reële optie. Maar simpel meegaan op de lijn van Rutte en Trump (meer, meer) betekent geopolitiek strategisch het continueren van de afhankelijkheid van de VS.
Ik presenteer daarom in het vervolg enkele vragen die Europa zichzelf zou moeten stellen.
Vraag 1. Hoe zou de militaire macht van Europa er op lange termijn uit moeten zien?
Dit is een belangrijk punt. Volgens mij zal er linksom of rechtsom iets als een Europees leger moet komen, dat wil zeggen een verregaande vorm van samenwerking tussen Europese landen. Zonder dat blijven het vele kleine en enkele middelgrote landen met eigen militaire afwegingen, die uitsluitend in het verband van de NAVO met elkaar samenwerken maar niet óók los daarvan. Dat heeft twee consequenties:
- Europa kan dan nooit echt een vuist maken binnen de NAVO en blijft in het kielzog van de VS opereren. De afgelopen 50 jaar was dat nog tot daaraan toe. Alhoewel?? Aan die afhankelijkheid hebben we het te danken dat er in 2008 op de NAVO top te Boekarest rampzalige beslissingen genomen zijn door de NAVO deur voor Oekraïne op een kier te zetten.
- We moeten er ook serieus rekening mee houden dat de NAVO op enigerlei moment uiteenvalt dan wel van karakter veranderd omdat de VS als leidende militaire macht een geheel eigen koers gaat varen. Denk aan de situatie dat Groenland wordt ‘ingenomen’ of dat de president van de VS steeds vrijwel niet onderhandelbare eisen stelt aan haar bondgenoten. Of denk aan de mogelijke strijd tussen China en de VS waar de NAVO in meegezogen zou kunnen gaan worden. In plaats van een Noord Atlantic Treasure Organisation gaan we dan naar een America First Treasure Organisation (AFTO).
Beide consequenties zijn voor mij doorslaggevend om voor een Europees leger te pleiten en in ieder geval daar niet mordicus op tegen te zijn. Ik denk, maar dat is geopolitiek gezond verstand en geen principiële vredes insteek, dat het laten zoals het nu is NIET wenselijk is. Zeven en twintig aparte landen en landjes die al dan niet bij de NAVO zijn aangesloten.
Er moet op zijn minst een redelijk Europees blok komen die ook helemaal los van de NAVO samenwerkt in een gecoördineerd en samenhangend leger.
Vraag 2. Hoe zou Europa een eigen leger moeten organiseren?
De volgende vraag is hoe zo’n Europees leger georganiseerd zou moeten worden.
Er doen zich verschillende mogelijkheden voor.
- Wachten op een federaal Europa
De eerste optie is om een koppeling te leggen met de wens, sommigen zullen zeggen de noodzaak, om van Europa een federale staat te maken.
Ik acht die koppeling onhaalbaar en ongewenst. Onhaalbaar omdat ik niet binnen afzienbare tijd voldoende draagvlak voor zo’n federalisering zie ontstaan; de tendens is eerder de andere (nationalistische) kant op. Ongewenst, omdat ik mij op geen enkele manier kan voorstellen hoe een federaal Europa in de praktijk zal gaan werken. Europa heeft daarvoor op dit moment al veel te veel landen. Het zijn 27 nationale staten met elk een eigen geschiedenis en culturele identiteiten gevormd in een tijdvak van meer dan 2000 jaar.
Anders geformuleerd; het is toch echt wel iets anders om 2000 jaar Europese geschiedenis tot uiting komend in verschillende nationale identiteiten bij elkaar te brengen, dan dat partijen die 200 jaar geleden het Wilde Westen veroverden (en de oorspronkelijke bevolking uitmoorden) in een federatie samen verder gaan (VS). En zelfs daar was een burgeroorlog voor nodig.
- De Europese Unie nieuwe taken geven.
Het lijkt erop dat er momenteel voorgesorteerd wordt op een nieuwe rol voor de EU en we afkoersen op een EU die zich óók met militaire zaken gaat bezighouden. Nog net niet zo ingewikkeld als eerst maar federaal worden, maar naar mijn mening ook een heilloos traject. In ieder geval een traject dat vraagt om moeilijkheden is. Ook dat wordt geen besluitvaardig geheel. Het vetorecht van elk van de deelnemende landen maakt het bijna een Mission Impossible. Wat dan wel??
De beste oplossing lijkt mij om de Europese samenwerkingsthema’s onafhankelijker van elkaar te maken.
— Europa kan in economische en sociale zin samenwerken. Daarvoor hebben we al vele jaren de Europese Unie.
— Europa kan in monetaire zin samenwerken; daarvoor hebben we de Euro landen
— Europa kan in militaire zin gaan samenwerken; daarvoor tuigen we een Europese Defensie Gemeenschap op (EDG)
Deze drieslag betekent dus dat er voor verschillende terreinen steeds zelfstandige organen met eigen besluitvormingsprocedures zijn of worden opgetuigd (twee bestaan er al. De EDG is nieuw).
- Een Europese Defensie Gemeenschap
Met een Europese Defensie gemeenschap halen we een oud initiatief van Europa van stal, zoals dat in de jaren vlak na WO 2 ook geprobeerd is.
In 1950 stelde de Franse premier Pleven een plan voor: een Europese krijgsmacht onder supranationale controle, zodat Duitsland geen eigen onafhankelijk leger zou krijgen.
De EDG zou bestaan uit soldaten uit Frankrijk, West-Duitsland, Italië en de Benelux-landen.
Deze strijdmacht zou onder bevel van een Europees commando vallen, een soort voorloper van een Europese Unie op militair vlak. In 1954 stemde het Franse parlement tegen, ironisch genoeg vanwege vrees voor verlies van nationale soevereiniteit.
Nu 70 jaar later ligt er een mooie herkansing voor dit initiatief in het verschiet. Het heeft zeker zijn voordelen. Zo kan je als land van het ene samenwerkingsverband lid worden maar van het andere niet. In een EDG kunnen ook landen meedoen die niet in de economische samenwerking zitten, zoals Noorwegen en Engeland. En er hoeven dan ook geen neutrale EU landen mee te doen (Ierland, Oostenrijk); zij kunnen passen. Dat geldt ook voor landen die andere afwegingen willen maken, zoals Hongarije. Kortom het geeft de meeste kans op een militaire legermacht die echt wat te bieden heeft en die ook nog redelijk slagvaardig kan zijn.
Elk land moet zelfstandig beslissen om aan een EDG mee te doen. Ik ga er van uit dat de twee kernwapenlanden in ieder geval meedoen.
De spelregels hoe een EDG functioneert zijn allemaal nieuw. Sommige besluiten kunnen bij meerderheid van stemmen genomen worden, andere met twee derde. Unanimiteit uitsluitend in uitzonderlijke situaties of misschien wel helemaal niet.
Maar het lijkt mij in ieder geval veel beter dan wat nu lijkt te ontstaan, namelijk dat de Europese Unie als instituut (van der Leijen en c.s.) zich ook met het leger / militaire zaken gaat bemoeien. Dat is een garantie voor heel veel gedoe en dingen die NIET (goed genoeg) gaan werken.
Vraag 3. Hoe dient Europa om te gaan met de eisen van Trump voor een hoger percentage van het BNP.
De discussie die nu plaatsvindt over percentages vind ik begrijpelijk, maar ook onzinnig.
We zullen daar afstand van moeten gaan nemen. Besluitvormingsprocessen met betrekking tot de groei van de NAVO op basis van percentages. 2 %, 3 %, 4 %, 5 % van het BBP? Waar gaat dit over? De eventuele ‘problemen’ van de NAVO en hoeveel dat moet kosten, zullen toch hopelijk wel wat preciezer benoemd kunnen worden. Daarbij komt dat de militaire Europese samenwerking zoals die in de NAVO plaatsvindt in hoge mate inefficiënt is
Er valt heel wat winst te behalen door alles veel beter op elkaar af te stemmen. Nu zijn er te veel wapensystemen, te veel verschillend soortige munitie en weet ik niet wat ik allemaal klagende militairen heb horen benoemen. Het gaat dus om goede interne besluitvormings-processen. Bottom line: de inefficiëntie te lijf.
Bovendien kan de vraag gesteld worden of de ‘inhaalslag’ naar 2 % die nu gemaakt wordt niet voldoende is? Kortom; we zullen afstand moeten nemen van besluitvorming op basis van allerlei vormen van kwantitatieve groei van de NAVO. Het gaat bovendien ook niet om meer wapens of allerlei nieuwe fancy wapensystemen. Per slot van rekening is de NAVO nu al de grootste militaire macht die ooit heeft bestaan, dus het argument dat er nog meer kracht nodig zou zijn voor de afschrikking is niet valide. Poetin kijkt m.i. wel tien keer uit om ooit een NAVO-land aan te vallen (zo hij dat al van plan zou zijn).
Het enige waar ’nieuw’ geld, en misschien zelfs wel ‘veel nieuw geld’, naar toe zal moeten is de loskoppeling van het Amerikaanse opperbevel. Zoals bijvoorbeeld eigen satellietsystemen Daarvoor koop je in feite de Europese onafhankelijkheid en dat lijkt mij hard nodig.
We moeten ons bovendien ook niet laten verleiden door de VS om in plaats van een Noord Atlantic Treasure Organisation te verworden tot een America First Treasure Organisation (AFTO), zodat we ‘straks’ nog mee moeten gaan vechten tegen China.
Europa zal zich in dit EDG samenwerkingsproject wel opnieuw moeten uitvinden. Want het is echt wel iets anders om compromissen te sluiten over landbouwbeleid of duurzaamheid (waar je maanden over kan doen), dan om een staande legermacht te creëren waarin vele mensen (militairen en burgers) operationeel aan het werk zijnen je snel beslissingen moet kunnen nemen. Europa zal zelf, in geval van nood of door plotselinge alertheid, adequaat moeten kunnen opereren i.p.v. dat teruggevallen wordt op de grote broer die dat wel allemaal op orde heeft. Pas dan kan Europa ook vanuit (militaire) kracht afstand nemen van de VS en durven ze hopelijk (bijvoorbeeld bij een volgende NAVO-top a la 2008) wel de poot stijf te houden.
Vraag 4. Hoe zit nu deze EDG in de Navo?
Dat kan op verschillende manieren afhankelijk van de geopolitieke ontwikkelingen.
Stel dat de VS afhaakt dan kunnen we een NAVO light over houden. Dat wil zeggen dat de EDG, inclusief de twee kenrwapen landen: Frankrijk en Engeland, Turkije, Canada en misschien nog wat kleinere landen een NAVO ‘Light’ in stand houden. Een NAVO zonder de VS, maar groot genoeg om relevant te zijn.
Een NAVO mét de VS kan nog twee kanten op: Een NAVO ‘New Style’ en een NAVO ‘Weird’.
In de NAVO ‘New Style’ wordt langzamerhand de Europese Defensie Gemeenschap ingevoerd (ter vervanging van de losse lidmaatschappen van de huidige landen); een transformatie die ervan uitgaat dat deze door de VS en zijn president niet actief wordt tegengewerkt; het liefst zelfs ondersteund.
De derde optie is misschien de NAVO ’Weird’. Zolang Trump president is lijkt dit ook de meest waarschijnlijke uitkomst. Als instituut blijft de NAVO bestaan maar echt goed functioneren is niet meer het geval.
Vraag 5. Wat zal het inhoudelijke beleid van Europa moeten zijn?
Dan tot slot een fundamentele vraag; zeker voor de vredesbeweging: wat wordt het inhoudelijke beleid van Europa. Alleen over militaire kwesties praten is slechts één kant van de medaille. Europa zal helder stelling moeten nemen. Ook dat kan twee kanten op.
De belangrijkste vraag is of we wel of niet de verhoudingen met Rusland proberen te herstellen. Sluit Europa zich in de één of andere vorm aan bij de lijn om een nieuwe relatie met Rusland te zoeken, of blijft ze zitten op de lijn waarbij Poetin als het grote kwaad wordt gezien die zo goed als zeker Europa lastig blijft vallen? Gaan we voor een langdurige vrede en weer enigszins ’normale’ verhoudingen met Rusland inclusief een Europese veiligheidsarchitectuur waarover overéén stemming bestaat? Of blijft Europa de confrontatie met Rusland zoeken en doet Rusland vice versa hetzelfde.
Naar mijn mening zou die vraag beantwoord moeten worden vanuit een lange termijnperspectief. Oekraïne ligt de komende 1000 jaar nog steeds naast Rusland. De culturele banden zijn overduidelijk. Over en weer zijn er op het niveau van de bevolking nog steeds veel familiaire banden. Alles wijst erop dat het door laten gaan van de vijandelijkheden een heilloze weg is waar niemand beter van wordt die uitsluitend meer slachtoffers op zal leveren.
Kortom, en dat zou naar mijn mening het nadrukkelijke standpunt van de vredesbeweging moeten zijn, er is een vredesbeleid met Rusland nodig. Daar kunnen we niet voor weglopen om dat naar voren te brengen. Hoe ziet dat vredesbeleid eruit. Ik noem wat punten.
- Opheffen van de boycots. Dat klinkt obligaat maar ik bedoel het uiterst concreet. Bijvoorbeeld: afschaffen van al die boycots van Russische sporters en musici. Ook hier komt het amateurisme van de Europese beleidsmakers weer om de hoek kijken.
Hoe moeilijk kan je het jezelf maken. Vertrouwen komt te voet en gaat te paard, een wijsheid zo oud als de mensheid. Onderlinge contacten hebben we juist nodig. Het zou volgens mij één van de basisuitgangspunten van de Nieuwe Vredesbeweging moeten worden. Rusland is ook een Europees land, al eeuwen. Het grenst aan elkaar. Gaan we daar in de komende eeuw een Iran – Irak achtige competitie en strijd van maken? Nee toch hopelijk.
- We zullen ook de sancties langzamerhand moeten gaan opheffen. Rusland weer in de swift.
- En kritisch stelling nemen tegen het discriminatie beleid in Oekraïne en de Baltische Staten. De Russische minderheid wordt daar onderdrukt, de taal wordt aan banden gelegd. Hoe denken we in godsnaam langdurige vrede met Rusland te bereiken als ‘we’ daarmee door zouden gaan. Dat gaat het niet worden en het levert langjarig gedoe op, misschien wel weer oorlog. Nog los van het feit dat dat vanuit de Europese Unie ook helemaal niet mag. Het staat in alle verdragen: recht doen aan minderheden hoort bij de Europese gemeenschap of dat nu Basken zijn, of Schotten (voor de brexit) of Roma, het maakt niet uit.
We zullen dus moeten investeren in het weer ontmantelen van de opgebouwde vijandsbeelden en daarmee onze vooroordelen over Rusland loslaten, want die zijn er in overvloed. Cultuurhistoricus en slavist Sjeng Scheijen laat dat in zijn boek ‘een ander Rusland’ goed zien. “Russen zijn volgzaam, slaafs en lijdzaam”. Op een groot aantal thema’s weerspreekt hij dat overtuigend; bijvoorbeeld op het gebied van de vrouwenemancipatie waar Rusland eind 19 e eeuw in de Europese voorhoede verkeerde. Hij constateert “dat er een lange geschiedenis is van burgerlijk engagement en dus van een ‘civil society’ en dat de Russische samenleving dus het potentieel heeft om te veranderen”.
We zullen ook de geopolitieke ramkoers die we nu voorstaan weer moeten loslaten. Weer losraken uit de dodelijke omarming. De tijd ook zijn werk laten doen en dat kan best nog wel eens verrassend uitpakken. Er zijn soms grote veranderingen geweest die een complete verrassing waren: de val van de Muur bijvoorbeeld.
Wordt Rusland als natiestaat daarmee onze grootste vriend? Nee natuurlijk niet. Er zit een dictator aan de knoppen. Maar dat kan veranderen. Elke generatie is weer anders. Niets blijft ooit zoals het altijd was.
Bovendien is Poetin niet de enige dictator met wie we te maken hebben. We gaan er met meer om. Sommigen zijn minstens net zo meedogenloos en vilein als Poetin. Europa zal dat moeten leren. Het is de aloude en paradoxale keuze tussen gerechtigheid en vrede. Dit punt illustreert overigens ook hoe we een groot gebrek aan goede polemologische kennis hebben. Er zijn vanuit een vredes perspectief onzalige beginnersfouten gemaakt. De banden met Rusland zullen weer opgepakt moeten worden.
Ik zie het als een twee sporen beleid. De NAVO kwalitatief verbeteren en daarbinnen een autonome rol voor Europa bewerkstelligen, waardoor Europa minder afhankelijk wordt van de VS. En opnieuw investeren in de banden met Rusland; ook de jongere generaties aanspreken want van hun moeten we het hebben. Het zou een mooie deal kunnen zijn die de wereldorde weer iets stabieler en veiliger zou maken.
Dolph Kessler / zaterdag 15 februari 2025
