Gaan we van drone-stress toch naar onderhandelingen?
De vage hoop dat via onderhandelingen gewerkt kan worden aan het einde van de oorlog lijkt op het moment helemaal verdwenen.
Inmiddels zijn de VS dringend verzocht om Oekraïne militair te helpen. Misschien doen ze dat maar het is niet zeker. Van het vredesplan van een groep bereidwillige Europese landen om Oekraïne te beveiligen is niets meer vernomen. Rusland is mordicus tegen.
Hoogstwaarschijnlijk was het Rusland dat 9 september een aantal drones Polen in stuurde om de reacties van de Navo testen. Sindsdien is Europa in de ban drone-stress. Zijn het echte Russische drones, of misschien geen Russische maar toch wel echte drones, luchtballonnen of toch vliegtuigen? Deze vragen beheersen nu het nieuws.
De oplossing wordt gezocht in bewapening en nieuwe technologie. Wat helemaal buiten beeld is geraakt zijn onderhandelingen. Opvallend is dat de EU nog steeds geen enkel idee heeft ontwikkeld om door middel van onderhandelingen een einde aan de oorlog te helpen maken. We zwemmen steeds verder de oorlogsfuik in. De oorlog is opnieuw in een escalatiespiraal gekomen. Hoe raken we daar weer uit?
Dat brengt me op de volgende punten over de oorlog in de periode van 25 september tot en met 4 oktober.
- Militaire situatie
- Amerikaanse opstelling tegenover Oekraïne
- Veiligheidsgaranties of veiligheidsassistentie
- Dronestress en een losser westers bondgenootschap
- Geheime oorlogvoering
- Machtsstrijd in de EU
- Binnenlandse vijand in de VS en de druk op Amerikaanse legerleiding
- ‘Onderhandelen’ zegt de generaal
Militaire situatie aan het front
De situatie aan het front beweegt een klein beetje. Afgelopen september heeft Rusland 447 vierkante kilometer grondgebied in Oekraïne veroverd. Dat is minder dan bijvoorbeeld in juli. Toen was het 634 vierkante kilometer. De opmars gaat erg langzaam.
Daarentegen gaan de bombardementen met drones, raketten en vliegtuigen door met enorme aantallen. Volgens het Oekraïens opperbevel zijn er in september 6.900 drones op Oekraïne afgevuurd, waaronder 3.600 van het type Shahed uit Iran.
Daarbij slaagt Rusland erin om de Oekraïense luchtafweer te omzeilen dankzij technologische aanpassingen aan de modernste raketten. Hierdoor hebben ze ook Oekraïense wapenfabrieken kunnen raken. En de elektriciteitsproductie wordt zo hard getroffen, dat sommige gebieden dagenlang verstoken zijn van stroom. Rond de kerncentrales van Zaporisha stijgt de spanning. De centrales zijn bezet door Rusland en worden niet meer gekoeld met noodbrandstoffen. Het IAEA doet een dringend beroep op de oorlogvoerende partijen de veiligheid snel te garanderen. Dit machtsspel aan het begin van de herfst roept de vraag op hoe lang de energieproductie in Oekraïne op peil kan blijven.
Amerikaanse opstelling tegenover Oekraïne
De VS lijken nu onder bepaalde voorwaarden inlichtingen aan Oekraïne te willen geven om Russische brandstofopslagplaatsen en munitiedepots aan te kunnen vallen. Het is een Oekraïense strategie om het vermogen om oorlogvoeren van Rusland aan te tasten. Deze werkwijze zal het terugwinnen van grondgebied niet bespoedigen, maar kan in theorie het Russische vermogen om oorlog te voeren verminderen. Of dat voldoende is voor een Russische nederlaag is zeer de vraag. Het zou de bereidheid van Rusland om te onderhandelen met minder strenge eisen wel kunnen bevorderen.
Er is een geval bekend waarbij de VS inlichtingen gaf inclusief de bijbehorende toestemming voor het afvuren van een Oekraïense artillerieraket (die veel overeenkomsten heeft met een Amerikaanse Himars). Het doel was een elektriciteitscentrale in Belgorod, net over de grens in Rusland. Een echte omslag in het terughoudende Amerikaanse beleid is er nog niet.
Daarnaast hebben de VS gemeld te overwegen om langeafstandskruisraketten te gaan leveren van het type Tomahawk. Dat zou een ernstige escalatie zijn. Het is op dit moment nog niet gebeurd. En of het zal gebeuren is maar de vraag. Er zijn eigenlijk te weinig geschikte lanceerinrichtingen beschikbaar om aan Oekraïne te geven.
Veiligheidsgaranties of veiligheidsassistentie
De discussie over het ‘geruststellingsplan’ van Europese landen van 4 september is ver naar de achtergrond gedrongen. Oekraïne wil voordat het een deal sluit met Rusland veiligheidsgaranties van het Westen. Het lidmaatschap van de Navo lijkt onmogelijk, maar iets wat er in de praktijk op lijkt wil Oekraïne heel graag. Wat zich aftekent is een verstrengeling tussen Oekraïne en Europese landen. Daarbij is de regering van Oekraïne leidend en initiërend.
In de praktijk komt dit neer op de volgende zaken. Europese landen leveren onverminderd grote wapensystemen. De Europese wapenindustrie produceert voor Oekraïne, heeft plannen om zich te vestigen in Oekraïne en Europese landen overwegen top-technologische wapens uit Oekraïne aan te schaffen. Er zijn nog veel meer vormen van verstrengeling, zoals de miljoenen Oekraïense oorlogsvluchtelingen die in Europa werken. In de praktijk gaat het niet om veiligheidsgaranties maar om vergaande veiligheidsassistentie. Oekraïne wil daar steeds meer van.
Dronestress en een losser westers bondgenootschap
De afgelopen drie weken is de Navo op de proef gesteld. Dat gebeurde de eerste keer door drones die het luchtruim van Polen binnendrongen. Het tweede geval betrof drie Russische straaljagers die het luchtruim van Estland boven de Oostzee zouden zijn binnengevlogen. Tenslotte waren er de raadselachtige drones boven de vliegvelden van Kopenhagen en Oslo. Alle gevallen leidden in de publieke opinie tot een geweldig tumult en er worden inmiddels overal drones waargenomen. Er is zonder meer sprake van dronestress.
De kwestie met de Russische toestellen die in het luchtruim van Estland boven de Oostzee vlogen, blijkt toch wat anders te liggen dan werd beweerd. De Finse Golf is zo smal dat er geen 12-mijlszone maar een 3-mijlszone geldt. Dat is al jarenlang praktijk en vooral van belang voor de scheepvaart. Zonder die afspraak zouden bijvoorbeeld Finse schepen Helsinki niet zomaar kunnen bereiken of Russische schepen naar Sint-Petersburg kunnen zonder over de zee-grens van de buurlanden te varen. De drie Russische militaire vliegtuigen die op weg waren naar het Russische grondgebied van de exclave Kaliningrad, zijn de 3-mijlsgrens van het Estse luchtruim niet overgevlogen, maar een 12 mijlszone wel als die officieel zou bestaan. De reden is dat Estland de overeengekomen 3-mijlsuitzonderingspositie in dit geval niet erkent. Daarom riep Estland een Navo-vergadering op basis van artikel 4 bijeen. Dat was een belangrijk geval van stress, straaljagerstress in dit geval, dat tot tal van bewapeningsplannen leidde.
Geheime oorlogvoering
Naast algemene bekendheid voor geheime of hybride oorlogvoering, gaat het laatste paniekprobleem over de raadselachtige drones die boven Kopenhagen en Oslo zijn gezien, maar waarvan de herkomst niet bekend is. Hoewel er geen bewijs is, gaat de Deense regering uit van Russische afkomst. Daarvoor worden niet zozeer drones vanaf het Russische vasteland aangemerkt, maar drones vanaf schepen die langs Denemarken en Noorwegen varen. Deze schepen behoren tot wat de schaduwvloot wordt genoemd. Dat is een vloot van honderden koopvaardijschepen die producten onder valse voorwendselen uitvoeren uit Rusland om zo de sancties te ontduiken. Er is geen bewijs van het gebruik van deze schepen voor dronevluchten, maar wel een zware verdenking. Frankrijk heeft de kapitein van zo’n schip gearresteerd toen het een Franse haven aandeed. Een rechtstreekse beschuldiging van het afschieten van drones boven Denemarken vanaf dit schip is nog niet gepresenteerd. Ook hier is de suggestie genoeg om tot een verzenuwde publieke opinie te komen.
De machtsstrijd in de EU
Deze incidenten leiden naast oorlogsdreiging ook tot nieuwe onderlinge spanningen tussen de leden van zowel de EU als de Navo. De Navo, in de personen van Mark Rutte, secretaris-generaal en Alexus Grynkewich, de militaire commandant van de Navo in Europa (Saceur), bepleitte in de kern terughoudendheid en onderzoek. Het onderzoek naar het binnendringen van drones in Polen is nog niet afgerond.
De andere incidenten werden aanleiding voor een publicitair offensief van de EU-voorzitter Von der Leyen om de bouw van een ‘dronemuur’ te bepleiten. Dat is een systeem langs de oostgrens van de Navo, waarbij drones het luchtruim vrijwaren van Russische drones, raketten of vliegtuigen.
De afgelopen week was er een informeel overleg van de EU in Kopenhagen waarbij over de dronemuur werd gesproken. Er zijn nog meer van dit soort militair-technologische renovaties in de planning. Naast de dronemuur gaat het om plannen voor luchtafweer tegen drones, luchtafweer tegen vliegtuigen en raketten, de verdediging tegen hybride oorlogsvoering en verdediging in de ruimte. Het was een verkennend en informeel overleg. De vergadering heeft niet tot een beslissing geleid. De drone-muur komt er niet, of nog niet. Op 15 oktober is de formele vergadering.
Met deze berichten lijkt het niet erg waarschijnlijk dat er alsnog een gezamenlijke positieve beslissing wordt genomen. De zuidelijke landen hebben geen zin mee te betalen voor de noord-oostelijke landen. Macron heeft andere voorstellen en vindt eigenlijk ook dat Ursula von der Leyen zich er maar beter niet mee kan bemoeien. Daarmee is de discussie over drones waar de kranten opgewonden over doen gestuit op interne machtspolitiek onder Europese leiders.
Binnenlandse vijand in de VS en druk regering op de legerleiding
Een ogenschijnlijk aparte ontwikkeling in het verhaal van de onderlinge westerse verhoudingen, is de druk die de Amerikaanse regering begint uit te oefenen op de eigen legerleiding. Die druk bestaat uit verschillende elementen.
Het afstand nemen van internationaal humanitair recht, dat is het recht ín de oorlog. Ook oorlogvoerende militairen moeten zich aan regels houden. Bij afzonderlijke oorlogen worden die regels apart vastgelegd in rules of engagement. Die regels moeten passen in de Conventies van Genève en andere bepalingen van het recht ín de oorlog. De Amerikaanse minister van oorlog, Hegseth, heeft nu gezegd daar afstand van te willen nemen.
Het tweede element is dat emancipatorische maatschappelijke tendensen niet langer in het leger welkom zijn. Dus de rol van transseksuelen, vrouwen en zwarten wordt minder belangrijk. Dit reactionaire beleid is een vorm van disciplinering van de krijgsmacht.
Dat valt samen met het voornemen om het leger tegen de eigen bevolking in te zetten, met daaronder veel zwarten, vrouwen en groepen die zich willen emanciperen. De binnenlandse vijand zoals Trump ze zelf noemt. In een normale democratische rechtsstaat heeft de krijgsmacht geen binnenlandse taak. Het leger is alleen voor buitenlandse vijanden. Het is de vraag of er zuiveringen in de officiersrangen zullen plaats hebben in de komende tijd, of dat de legerleiding zich zal verzetten tegen de oneigenlijke inzet tegen de eigen bevolking. Als niet de hele legerleiding het doet, zijn er dan misschien delen van de hoge officieren?
Een andere uitdrukking van het dodelijker willen optreden blijkt uit het zonder nader aankondiging bombarderen van een motorboot in de Caribische zee. Het zouden drugssmokkelaars zijn geweest en die werden buitenrechtelijk geëxecuteerd. Dat is inmiddels nog een paar keer gebeurd. De Amerikaanse regering wil meer prioriteit geven aan het Amerikaanse continent.
Daarvoor is een discussie gaande op het ministerie van oorlog en met de top van de legerleiding. Deze discussie speelt al weken. Moeten de VS zich blijven richten op het buitenland? Op Europa en op Azië bijvoorbeeld. In dat kader is ook bezuinigd op veiligheidsfondsen voor Europese grensstaten van Rusland.
Deze ontwikkelingen maken de spanningen in de Navo eerder groter dan kleiner en wat het effect op de oorlog in Oekraïne wordt is onduidelijk.
‘Onderhandelen’ zegt de generaal
De afgelopen tien dagen stonden in het teken van verwarring over de oorlog in Oekraïne; de politieke en militaire opstelling van de VS ten opzichte van dat land en onmacht in de EU én ook de Navo. Daarmee lijken de diepere bedoelingen van Rusland om politieke barsten in de Navo te vergroten dichterbij te komen. Dat vergroot geenszins de veiligheid voor de bevolking van Oekraïne en de rest van Europa.
Het woord onderhandelen is me de laatste tien dagen maar één keer opgevallen. Voor het eerst in drie jaar pleitte een hoge Nederlandse officier openlijk voor onderhandelingen. Generaal b.d. (buiten dienst) Kees Matthijssen stelt dat de Navo er verstandig aan zou doen het gesprek met Rusland aan te gaan. Over elkaar praten en naar elkaar wijzen vergroot het risico op escalatie, stelt Matthijssen. De aanleiding voor dit pleidooi was het rumoer over de Russische straaljagers in het luchtruim van Estland.
Het blijft opvallend dat er geen enkele Europese leider is die een plan opstelt om de spanningen die nu optreden te doen verminderen en een einde aan de oorlog in Oekraïne bespoedigen. In de aanloop tot de Tweede Kamerverkiezingen is dat een noodzakelijk bespreekpunt. Hoogste tijd!
Tot de volgende update. Op 14 oktober.
Guido van Leemput is mede-initiatiefnemer van Stop de Oorlog Amsterdam. Hij was eerder mede-oprichter van het Amsterdams Vredesinitiatief, dat is opgegaan in Stop de Oorlog Amsterdam.
