“We zijn zelden zo dicht bij een grote oorlog geweest” – Vredesactivisten waarschuwen voor escalatie met Rusland
Berliner Zeitung, 17 oktober 2025, https://archive.ph/KUEZn.[1]
In een interview met de Berliner Zeitung spreken vredesactivisten Reiner Braun en Michael Müller over de oorlog in Oekraïne, de vredescrisis in Europa en het gevaar van toenemende militarisering.
De vredesbeweging heeft de afgelopen weken tienduizenden mensen gemobiliseerd, maar gezien de wereldwijde crises blijft haar invloed beperkt. In een gesprek met de Berliner Zeitung analyseren Reiner Braun en Michael Müller, twee van de meest prominente stemmen van de Duitse vredes- en milieubeweging, waarom het zo moeilijk is om een nieuwe generatie te winnen voor vrede en ontwapening. Ze spreken over de oorzaken van de oorlog in Oekraïne, de zwakte van Europa, de rol van de media – en over waarom ze ondanks alles blijven geloven in de kracht van maatschappelijke bewegingen.
Reiner Braun (72) is een van de meest vooraanstaande figuren van de Duitse vredesbeweging. Hij zit in het bestuur van het International Peace Bureau (IPB), waarvan hij van 2013 tot 2019 medevoorzitter was in Genève. In de jaren tachtig was Braun betrokken bij het Krefelder Appell tegen de stationering van Amerikaanse kernraketten en sindsdien heeft hij talrijke internationale ontwapeningsinitiatieven op zijn naam staan.
Michael Müller (77) is bondsvoorzitter van de Naturfreunde Deutschlands.[2] Van 1983 tot 2009 was hij voor de SPD lid van de Bondsdag en van 2005 tot 2009 was hij staatssecretaris in het Bondsministerie van Milieu. Hij omschrijft de Naturfreunde als “de enige grotere milieuorganisatie in Duitsland die zich openlijk inzet voor vredesbeleid”.
Meneer Braun, meneer Müller, uw beide organisaties hebben op 3 oktober vredesdemonstraties mede georganiseerd. Hoe tevreden bent u over de mobilisatie?
REINER BRAUN: Je moet naar de afgelopen weken in hun geheel kijken. Er waren drie grote acties: op 13 en 27 september – met tot 100.000 mensen – en op 3 oktober in Berlijn en Stuttgart met samen ongeveer 35.000 mensen. Daarnaast waren er nog veel kleinere acties. Over het geheel genomen is dat behoorlijk, maar nog lang niet genoeg gezien de militaristische escalatie. We zijn zelden zo dicht bij een grote oorlog en bij innerlijke en uiterlijke vernietiging door militarisme geweest. Daar is nog geen maatschappelijk antwoord op. Het is de taak van de vredesbeweging, maar ook van vakbonden, kerken, sociale en milieuorganisaties om dat antwoord te ontwikkelen.
MICHAEL MÜLLER: Helaas hebben we daar de laatste tijd te weinig van gehoord.
Waarom slaagt de vredesbeweging er niet in om meer mensen te mobiliseren?
BRAUN: Sociale bewegingen ontstaan niet op de tekentafel. Een idee moet mensen aanspreken. Bovendien zijn er tegenkrachten: ten eerste de neoliberale ideologie van het individualisme, die de solidariteit verzwakt. Ten tweede onderschatten velen het effect van grote campagnes. De voortdurende herhaling van “de Russen zijn overal schuldig aan” blijft niet zonder effect. Het tegengaan van dit narratief is een intellectuele en politieke taak. Dat lukt niet van de ene op de andere dag. We moeten de voorlichtende rol van de vredesbeweging meer centraal stellen en een sterker collectief verantwoordelijkheidsgevoel ontwikkelen.
Op vredesdemonstraties kom je vooral veel mensen tegen die al in de jaren tachtig protesteerden. Wat is er nodig om een nieuwe generatie vredesactivisten te winnen?
MÜLLER: Allereerst het besef dat er zelden zoveel tegelijk kapotgaat als vandaag. Pleisters helpen dan niet meer. De oorlog in Oekraïne versnelt ontwikkelingen die al lang in de samenleving aanwezig waren: de strijd om een nieuwe wereldorde, het einde van de oude fordistische samenhang[3], de erosie van een verlichte publieke opinie die de “moed tot mondigheid”[4] had, zoals Kant het noemt.
We voeren nauwelijks nog echte maatschappelijke discussies. Culturele, sociale en economische factoren tonen aan dat het oude model van sociale cohesie voorbij is en dat conflicten op nationaal en internationaal niveau steeds heviger worden. De Russische aanval is door niets te rechtvaardigen, maar onze reactie daarop blijft vaak arrogant en hooghartig.
BRAUN: De situatie is uiterst complex: een nieuwe wereldorde, overlappende conflicten, meervoudige crises. Dat maakt veel mensen onzeker en leidt tot berusting en terugtrekking. Ik zie twee aanknopingspunten: ten eerste meer aandacht voor de dienstplicht, die door 70 tot 80 procent van de jongeren wordt afgewezen. Ten tweede de sociale dimensie van de wapenwedloop benadrukken: militarisering leidt tot sociale afbraak, met gevolgen die vandaag de dag nauwelijks te overzien zijn. Het gaat ook om bedragen die nauwelijks voorstelbaar zijn – of weten we echt wat een biljoen voor bewapening in Europa in werkelijkheid betekent? Bijvoorbeeld, als bedden in Berlijnse ziekenhuizen ondergeschikt moeten worden gemaakt aan militaire behoeften, is dat in strijd met de medische ethiek. Tegelijkertijd worden banen geschrapt onder verwijzing naar oorlogsproductie, die echter veel minder banen oplevert. Dat leidt tot bezorgdheid en verzet. Het is onze taak om dit verzet te politiseren en te wijzen op het verband met militarisme.
Wat leert u van de jaren tachtig en wat onderscheidt de situatie van toen?
BRAUN: Directe vergelijkingen zijn misleidend. Het maatschappelijke klimaat en de internationale situatie waren anders: blokconfrontatie, het idee van solidariteit en Gorbatsjov als subjectieve factor. Vandaag de dag maken we een ingrijpende wereldpolitieke crisis door, waarvan we de dynamiek nog maar gedeeltelijk begrijpen. Mobilisatie is ook moeilijker gezien de eenzijdige pers die de regeringspolitiek napraat: sociale media bepalen alles en rechts-radicale krachten zijn wereldwijd sterker dan in de jaren 80. De belangrijkste les blijft: de vredesbeweging was succesvol omdat ze maatschappelijk verankerd was. Helmut Kohl schreef in zijn memoires dat hij het verzet tegen de stationering van de Pershing II geen acht weken langer had kunnen volhouden, zo groot was de maatschappelijke druk van de vredesbeweging.
MÜLLER: In de jaren 80 werden ook programmatisch grote ideeën sterk: Noord-Zuid-solidariteit, “gezamenlijke veiligheid” als leidraad voor het vredesbeleid en het idee van duurzaamheid. Dat waren basisideeën van de Europese sociaaldemocratie, die vandaag de dag nauwelijks nog een rol speelt. Dat is een centraal verschil: het ‘linkse midden’, dat de samenleving stabiliteit en samenhang gaf en een sterke linkse beweging mogelijk maakte, lost op. We hebben een nieuw model voor vooruitgang nodig.
Onlangs hebben veel mensen zich gemobiliseerd voor Gaza. Helpt dat de vredesbeweging?
BRAUN: Ja, de solidariteit met Palestina heeft de vredesbeweging in het algemeen een impuls gegeven, vooral ook in de VS. De grote acties zijn een opvallend teken van protest tegen het genocidale beleid van Israël en de steun van de Duitse regering, een diepe uiting van humanisme en verantwoordelijkheid, en van moed tegen harde repressie. Maar Gaza is slechts een deel. Solidariteit met daar is geen vervanging voor, maar vraagt consequent om aandacht voor de sociale gevolgen van de wapenwedloop hier.
MÜLLER: Het oude groeimodel, dat een stabiel, mobiel midden mogelijk maakte, houdt geen stand meer. We hebben ecologische grenzen bereikt die we niet mogen overschrijden. Ook de kloof tussen arm en rijk wordt steeds groter. De vraag is vandaag: hoe organiseer je in een gegroeide wereld de sociale cohesie in het licht van ecologische grenzen en open markten? Zonder een debat over de oorzaken van de meervoudige crises zal de vredesbeweging niet groeien en zal de oorlogszucht toenemen.
U bekritiseert een “meningsconformisme” in de media. Wat bedoelt u daarmee?
BRAUN: In de jaren 80 was het medialandschap pluralistischer, omdat ook de samenleving opener en kritischer was. Sommige media stonden welwillender tegenover de vredesbeweging: Spiegel, Stern, Frankfurter Rundschau.
MÜLLER: Tegenwoordig is de overgrote meerderheid van de media eerder een aanjager van oorlogszuchtigheid. Ze stuwen de politiek in de richting van militarisering, terwijl het in de eerste plaats om diplomatie moet gaan. Het paradoxale is dat veel journalisten die zich vandaag luidkeels uitspreken voor wapenleveringen, tegelijkertijd vertellen hoe trots ze zijn op de vredesdemonstraties van de jaren tachtig. Ook de journalistiek heeft ‘moed tot volwassenheid’[5] nodig. Zonder verlichte media is er geen vredesbeleid.
U zegt: ‘Oorlog is altijd verkeerd.’ Wat zijn de gevolgen daarvan voor een land als Oekraïne, dat is aangevallen?
BRAUN: Er waren kansen om de oorlog te voorkomen, nog voordat hij uitbrak; mevrouw Merkel heeft daar onlangs op gezinspeeld. Daarna waren er kansen om de oorlog in een vroeg stadium in te dammen, met als sleutelwoord de onderhandelingen in Istanbul. Dat wilde het Westen, dus de NAVO, niet. Na het mislukken van Istanbul werd de oorlog een proxy-oorlog tussen de NAVO en Rusland. Deze oorlog kan vandaag alleen worden overwonnen als beide partijen begrijpen dat hij militair niet te winnen is. We naderen dat punt: beide partijen kunnen elkaar vernietigen. Hierdoor ontstaan onderhandelingsmogelijkheden met initiatieven van onder meer Brazilië en China, en voor deel ook door Trump. Oekraïne zal de oorlog militair niet winnen, Rusland alleen evenmin. Er zullen resultaten komen, maar gezien het dramatische aantal slachtoffers is haast geboden.
Kunt u uitleggen wat u bedoelt als u spreekt over de “proxy-oorlog tussen de NAVO en Rusland” in Oekraïne?
MÜLLER: De oorlog heeft een voorgeschiedenis. In het Westen werd Oekraïne altijd gezien als een hefboom tegen Rusland. Dat is geen excuus voor de oorlog, maar wel een verklaring. De oorlog kan niet worden beëindigd zonder bemiddeling van de BRICS-landen. Het Westen moet accepteren dat er geen werkbare wereldpolitiek bestaat tegen China, India, Rusland, Brazilië en Zuid-Afrika. Er is een multipolaire orde op voet van gelijkheid nodig. Concreet moet er een realistisch Europees vredesvoorstel worden ontwikkeld dat niet louter neerkomt op “terug naar de situatie van vóór 24 februari 2022”. De EU zou een toekomstige pan-Europese veiligheidsarchitectuur moeten schetsen en op basis daarvan moeten pleiten voor bemiddeling door belangrijke BRICS-landen. Feit is dat de EU in drieënhalf jaar tijd niets heeft voorgesteld. Een soort Baker-commissie zoals na de oorlog in Irak zou waarschijnlijk schokkende waarheden over het aantal slachtoffers en hun sociale achtergrond aan het licht brengen. Eerst de oorlog bevriezen, dan onderhandelen en een pan-Europese vredesoplossing aanbieden die recht doet aan de belangen van alle betrokkenen.
BRAUN: Ik sta sceptischer tegenover de EU. Voor mij maakt zij deel uit van het probleem.
Waarop baseert u uw EU-scepticisme?
BRAUN: Op standpunten en toon: uitspraken van mevrouw Von der Leyen, het gedrag van mevrouw Kallas – beide escalerend in plaats van de-escalerend. Grensprovocaties worden momenteel opgeblazen alsof “de Russen” al in Berlijn staan.
MÜLLER: Dat staat buiten kijf. Maar de BRICS-landen zullen niet handelen zolang Europa zwak blijft. Waarom zou China ingrijpen als de Europese zwakte hun eigen invloed ten goede komt? In de internationale politiek draait het in de eerste plaats om belangen. Europa moet eerst in beweging komen. Dat zowel de Europese Commissie als de Raad op flagrante wijze falen, is helaas een bittere waarheid.
Ziet u persoonlijkheden in Europa die de situatie kunnen keren?
MÜLLER: Er is geen nieuwe Gorbatsjov in zicht, maar je weet maar nooit. Eén ding is zeker: als alles zo blijft, verliest de EU dramatisch aan belang. Ook Duitsland kan de bedragen die Zelensky voortdurend eist niet meer opbrengen.
U heeft het over Gorbatsjov. Ziet u parallellen tussen de laatste jaren van de Sovjet-Unie en de huidige toestand van de Europese Unie?
MÜLLER: De uitgangssituaties zijn verschillend. Maar ook de Sovjet-Unie stortte behalve door Tsjernobyl in door haar militaire uitgaven. Als vandaag vijf procent van het bbp wordt begroot voor het leger, zal dat de samenleving sociaal verscheuren, net als destijds in de Sovjet-Unie. En het zal bijdragen aan de ecologische ineenstorting van het aardse systeem, wat al snel zal leiden tot verbitterde verdelingsconflicten en nieuw geweld. Kortom: we staan op een kruispunt. De sociaalecologische vormgeving van de transformatie moet het keerpunt zijn, niet de militarisering van de welvaartsoases.
De politici in Europa zouden dat toch ook moeten inzien. Waarom is er dan toch geen serieus Europees vredesinitiatief voor Oekraïne?
BRAUN: Omdat het niet alleen om Oekraïne gaat, maar om een strijd om de herordening van de wereld. Onze politiek gelooft dat ze aan de zijde van de VS haar eigen oude, hegemoniale invloed kan redden – en probeert daarvoor tegenkrachten te verzwakken, vooral China in samenwerking met Rusland. Dat is de materiële logica van een winstgevend systeem dat gelooft dat het alleen zo kan overleven. Daar hoort ook het vasthouden aan neokolonialisme bij, waar alleen het mondiale Westen nog aan verbonden is.
MÜLLER: Daar komt nog bij dat de politieke advieswereld klein en bekrompen is, een bubbel. Universiteiten produceren specialistische kennis, maar te weinig begrip voor samenhangen. Kritische theorie is in verval geraakt. De media – daar hebben we het over gehad – worden steeds minder kritisch. Vroeger dwong het maatschappelijke discours zelfs een burgerlijke partij tot sociale accenten. Dat ontbreekt vandaag de dag.
U zegt dat het een strijd is om de herordening van de wereld. Kan het Westen die strijd winnen?
BRAUN: Mijn persoonlijke inschatting, na dit jaar in de VS, Rusland en China te zijn geweest: het Westen kan deze strijd niet winnen, tenzij het nucleaire vernietiging riskeert. In grote delen van de wereld worden de mentaliteit gekenmerkt door onafhankelijkheid, zelfbeschikking en vertrouwen. In China is de stemming totaal anders dan bij ons.
Misschien verklaart dat ook het militarisme in dit land: men weet dat men economisch en politiek niet kan winnen, maar trekt daar niet de logische conclusie uit – partnerschap, samenwerking, gezamenlijk oplossen van overlevingskwesties van de planeet – maar kiest voor een militaire vlucht naar voren.
MÜLLER: Europa zou een rol kunnen spelen met een overtuigende sociaalecologische en democratische vormgeving van de transformatie die de samenlevingen vandaag de dag op zijn grondvesten doet schudden. Als Europa weer een voorbeeld zou worden van een toekomstbestendig maatschappijmodel, zou het gewicht in de schaal leggen. Vandaag de dag vertegenwoordigt het echter een model uit het verleden.
Hoe optimistisch bent u dat een dergelijk nieuw project in Europa tot stand komt?
BRAUN: Als vredesactivist moet je optimistisch zijn, en daar zijn ook redenen voor. Als het lukt om in de kernlanden van de NAVO een vredesbeweging op te bouwen in de zin van een maatschappelijke beweging, kan deze een steunpilaar worden voor de krachten die streven naar een multipolaire, vreedzamere en rechtvaardigere wereld – in het mondiale Zuiden en bij de BRICS-landen. Als deze historisch nieuwe constellatie slaagt, kunnen ook hier oorlogszuchtige dynamieken worden ingeperkt. Er zijn initiatieven, ook met regeringen van het mondiale Zuiden. Ik ben optimistisch dat we dit kunnen bereiken. Maar het hangt vooral af van ons eigen handelen.
MÜLLER: Het is van cruciaal belang dat de vredes-, sociale en klimaatbeweging als maatschappelijke hervormingsbeweging dezelfde kant opgaan en hun toekomstvisies zo veel mogelijk gezamenlijk uitdragen: een “derde weg”, geloofwaardig geformuleerd en praktisch vormgegeven. Ik ben er zeker van dat een groot deel van de bevolking hierin mee zou gaan.
[1] Vertaling door Nieuwe Vredesbeweging.
[2] Natuurvrienden Duitsland. In Nederland zijn natuurvrienden georganiseerd in NIVON Natuurvrienden.
[3] Het begrip fordisme is hier op te vatten als klassensamenwerking met een zeker wederzijds voordeel. Het door de Amerikaanse autofabrikant Ford ingevoerde werkwijze stimuleerde ook de consumptiemaatschappij.
[4] Er staat “Mündigkeit”, een kantiaans begrip: de moed om zelf te denken en op grond daarvan te besluiten.
