Wat zullen veiligheidsgaranties garanderen?
Nu het vooruitzicht op vrede eindelijk, hoe ver ook, aan de horizon in Oekraïne verschijnt, wordt er veel gesproken over “veiligheidsgaranties”. Deze worden beschouwd als een noodzakelijk onderdeel van elk vredesakkoord, de sleutel die ervoor zorgt dat de oorlog in de toekomst niet opnieuw uitbreekt. Met name Zelensky heeft luidkeels geëist dat de westerse mogendheden elk vredesakkoord met militair geweld garanderen. Veel westerse commentatoren, die de Oekraïense standpunten voortdurend klakkeloos overnemen, volgen en herhalen deze lijn.
De afgelopen maanden zijn er, grotendeels op initiatief van de Fransen en Britten, pogingen ondernomen om een troepenmacht samen te stellen die fysiek in Oekraïne kan worden ingezet. Dit is echter gestrand op onvermijdelijke problemen bij het samenstellen van een troepenmacht die meer dan symbolisch is, gezien het gebrek aan enthousiasme buiten een handvol landen en de beperkte inzet van de belangrijkste betrokkenen. Er zijn ook aanzienlijke inspanningen geleverd om de terughoudende Trump over te halen om een dergelijke troepenmacht te steunen met aanzienlijke militaire steun, zonder troepen op de grond.
Er is hier echter sprake van een vicieuze cirkel die vaak over het hoofd wordt gezien: aangezien de belangrijkste oorzaak van de oorlog de dreiging van NAVO-lidmaatschap was, zullen veiligheidsgaranties die in de praktijk neerkomen op een artikel 5-verplichting om Oekraïne te verdedigen, voor Moskou onaanvaardbaar zijn. Poetin zal nauwelijks instemmen met het beëindigen van een conflict dat hij momenteel aan het winnen is door juist datgene wat hij met zijn oorlog wilde voorkomen, vast te leggen in een internationaal verdrag.
Sergei Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, maakte aan het begin van het jaar sterk bezwaar tegen de aanwezigheid van troepen uit EU-landen in Oekraïne. Russische diplomaten, en recentelijk zelfs Poetin zelf, hebben verklaard dat westerse soldaten die zonder VN-mandaat in Oekraïne worden ingezet, zullen worden beschouwd als ‘legitieme doelwitten voor aanvallen’. Net zoals het geval was toen hun eigen diplomaten in 2008 aan Washington lieten weten dat lidmaatschap van het bondgenootschap voor de hele Russische elite ‘een rode lijn’ was, sluit het Westen collectief zijn oren en kijkt het de andere kant op.
Een ander belangrijk punt, dat nog minder aandacht krijgt, betreft het gevaar dat veiligheidsgaranties tot verdere escalatie leiden. Dit mag absoluut niet worden onderschat. Bijna iedereen die het over veiligheidsgaranties heeft, gaat ervan uit dat deze bedoeld zijn om Rusland ervan te weerhouden Oekraïne in de toekomst aan te vallen. Hierbij wordt verondersteld dat alleen Poetin het conflict zou willen hervatten, een nogal naïeve opvatting die veel zegt over hoe slecht de meeste mensen in het Westen op de hoogte zijn van de politieke krachten die in Oekraïne aan het werk zijn.
Sinds de invasie heeft Zelensky herhaaldelijk geëist dat Oekraïne onmiddellijk lid wordt van de NAVO of dat er een duidelijk pad naar lidmaatschap wordt uitgestippeld. De reden waarom hij dit niet heeft gekregen, is omdat dit noodzakelijkerwijs zou leiden tot directe westerse betrokkenheid bij de huidige oorlog. Dit was duidelijk iets waar een groot deel van de leiders in Oekraïne vurig naar verlangde, wat niet verwonderlijk is aangezien het de enige plausibele route is naar enige vorm van overwinning. Het valt te vermoeden dat na drie jaar van brute gevechten velen in het regime in Kiev minder geïnteresseerd zijn in vrede dan in het betrekken van westerse landen bij het conflict, waardoor ze eindelijk de middelen zouden krijgen om Rusland te verslaan. Vorig najaar dreigde Zelensky nog met het aanschaffen van kernwapens als Oekraïne geen lidmaatschap van het bondgenootschap zou krijgen.
Als we naar het verleden kijken, zijn de voortekenen voor de toekomst niet goed. De akkoorden van Minsk werden niet uitgevoerd vanwege de aanhoudende weerbarstigheid van Kiev. Met name de milities die banden hadden met extreemrechtse groeperingen vormden lange tijd een aanzienlijke belemmering voor de oplossing van het conflict in het oosten. Elke vorm van autonomie voor Donbass was voor hen onaanvaardbaar en zij grepen herhaaldelijk met geweld in om dat te voorkomen. De VN en Amnesty International hebben hen beschuldigd van oorlogsmisdaden. Een presentatie van het Nationaal Platform voor Verzoening en Eenheid op 12 maart 2020 werd verstoord door het optreden van zeventig leden van de paramilitaire groep Azov. Het zou naïef zijn te denken dat deze strijdmacht, die nu officieel een regiment van het Oekraïense leger is, vrolijk haar wapens zal inpakken en naar huis zal gaan, tevreden met de bezetting van vier oostelijke oblasten door Poetin. Velen zijn bereid een hoge prijs te betalen voor vrede in Oekraïne, maar dat is niet waarvoor Azov drie jaar lang aan het ergste front van een meedogenloze oorlog heeft gevochten.
Als de westerse mogendheden zich ertoe verbinden Oekraïne te steunen, wat er ook gebeurt, dan is dat niet om vrede te bewerkstelligen, maar om een hervatting van de oorlog vrijwel zeker te maken. Het betekent in feite dat de NAVO achter elke Oekraïense militant gaat staan, en dat zijn er veel, die de vlam in de pan wil houden en het conflict levend wil houden. Het lijkt erop dat in 2022 een groep Oekraïense rebellen de Nord Stream-gaspijpleiding heeft gesaboteerd. Er zijn tal van mogelijkheden om op vergelijkbare wijze verwoestende aanvallen uit te voeren op doelen zoals de Kertsj-brug. Door de lage kosten en hoge toegankelijkheid van dronetechnologie blijft de Russische infrastructuur zeer kwetsbaar.
In plaats van vrede te waarborgen, dreigen veiligheidsgaranties militante groeperingen in Oekraïne juist aan te zetten tot het opnieuw opvoeren van de vijandelijkheden. Gezien de leidende rol die Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk spelen, openen zij de deur naar een directe confrontatie tussen kernmachten. Dit is een scenario dat het Westen sinds de oorlog juist heeft willen vermijden, maar waar het nu roekeloos naartoe lijkt te lopen. Een van de bekende oorzaken van de Eerste Wereldoorlog was een systeem van allianties dat de grootmachten ongewild in een conflict stortte. We moeten oppassen dat we niet opnieuw slaapwandelend een grote Europese oorlog ingaan.
De Finse president Stubb is de meest recente voorvechter van veiligheidsgaranties geworden en stelt dat deze een afschrikkende werking zouden hebben. Ik heb elders betoogd dat uit de politicologische literatuur blijkt dat afschrikking vaak niet werkt in het geval van een tegenstander die zich existentieel bedreigd voelt. De ervaring leert dat de enige manier om een dergelijke situatie te ontzenuwen, is door oprecht diplomatiek in gesprek te gaan en hun zorgen weg te nemen.
In Oekraïne kan een duurzame vrede waarschijnlijk alleen worden bereikt door de oorzaken van het conflict te erkennen. Neutraliteit, een status die de diepgaande bezwaren van Rusland tegen militaire aansluiting bij het Westen zou erkennen, is de enige echte garantie voor vrede in Oekraïne.
Oleksiy Arestovych, een voormalig adviseur van Zelensky die betrokken was bij de onderhandelingen in Istanbul die in maart 2022 bijna tot een vredesakkoord leidden, heeft verklaard dat de Russen “bereid waren om de oorlog te beëindigen als we net als Finland neutraliteit zouden aanvaarden. En we zouden ons ertoe verbinden dat we niet tot de NAVO zouden toetreden”. Helaas mislukte dit voorstel vanwege de verontwaardiging over de bloedbaden in Boetsja en de beloften van Boris Johnson om Oekraïne met militaire steun te helpen het conflict te winnen.
Na drie jaar oorlog, waarin Poetin nu duidelijk de overhand heeft, blijft de toekomstige neutraliteit van Oekraïne nog steeds de enige basis om een einde te maken aan de gevechten en vreedzame co-existentie met Rusland te bereiken. Veiligheidsgaranties kunnen geen vrede waarborgen en brengen het risico van escalatie naar een directe militaire confrontatie met zich mee.
Mihaïl Evans – 3 november 2025
Dr. Mihail Evans is onderzoeker aan het New Europe College in Boekarest. Hij is de auteur van “How the European Union failed to prevent the Ukraine conflict” en “Is Russia really a threat to Europe?”.
