De NAVO van Truman tot Trump
De NAVO is in 1949 opgericht met als doel West-Europa te beschermen tegen een militaire aanval door de Sovjet-Unie. De kern van dit militaire bondgenootschap wordt gevormd door het bekende Artikel 5, dat zegt dat een gewapende aanval op een van de leden beantwoord zal worden door alle bondgenoten. Daarbij laat men wel in het midden welke vorm die bijstand zal aannemen, het artikel is meer een kwestie van vertrouwen op de partners dan een harde verplichting en niet afdwingbaar.
Na de Tweede Wereldoorlog bestond het idee dat zich in Europa een machtsstrijd zou ontwikkelen tussen de overwinnaars van die oorlog, enerzijds de Verenigde Staten en de oude Europese koloniaal-imperialistische machten (zoals Engeland en Frankrijk) en anderzijds de Sovjet-Unie en het Oost-Europese blok. Die machtsstrijd is er ook gekomen, maar heeft niet tot een oorlog geleid. De rivaliteit speelde zich af op ideologisch en ekonomisch terrein, via de opbouw van massalegers met kernwapens en in het geheim via subversie en spionage. Deze periode duurde tot 1989, we noemen het de Koude Oorlog en die eindigde met de nederlaag en ontbinding van de Sovjet-Unie.
Binnen de NAVO hebben de VS altijd een dominante rol gespeeld. De Europese mogendheden waren te verzwakt uit de Tweede Wereldoorlog gekomen om hieraan weerstand te kunnen bieden, hoewel hun koloniale en overzeese belangen niet worden gedekt door het Artikel 5. Dat bleek tijdens de Suezkrisis in 1956 toen Frankrijk en Engeland samen met Israël probeerden zich meester te maken van het Suezkanaal en deze onderneming mislukte door Amerikaanse tegenwerking. De VS wilden namelijk samenwerken met opkomende landen in het Zuiden om hun markten open te leggen en in het kader van de rivaliteit met de Sovjet-Unie. Ook Nederland kreeg hiermee te maken tijdens de koloniale oorlogen met Indonesië. Er werd wel een uitzondering gemaakt als een nationalistische beweging als communistisch werd gezien. Dat was bijvoorbeeld het geval in Vietnam, waar de VS de koloniale rol van Frankrijk overnam en in Griekenland, waar de VS bijsprong toen Engeland de strijd tegen de communistische partizanenbeweging dreigde te verliezen (het begin van de zogeheten Trumandoctrine).
Voor de West-Europese elites was het verdrag vooral een bescherming tegen dreigend communisme. In landen als Frankrijk en Italië bestonden sterke communistische partijen. De benauwdheid had wel enige basis in de realiteit, men was flink geschrokken van de communistische machtsovername in Tsjecho-Slowakije en de latere Korea-oorlog. Grootscheepse aanvalsplannen van het Russische Rode Leger waren er naar alle waarschijnlijkheid echter niet, zo bleek na de val van het communisme. De populariteit van het principe ‘de aanval is de beste verdediging’ in militaristische kringen aan beide kanten kan de spanning natuurlijk wel hebben opgevoerd.
Voordelen voor de VS
Voor de VS had de NAVO grote voordelen. Het belangrijkste was een geopolitieke factor, de aanwezigheid van grote aantallen VS-soldaten vormde een garantie dat Europa en het aansluitende deel van Azië nooit verenigd zou worden onder rivaliserende grootmacht, zoals de ambitie van het nazistische Derde rijk was geweest. Na 1945 zorgde de inkapseling van de Duitse Bondsrepubliek in de NAVO er voor dat een combinatie Duitsland-Rusland nooit tot stand kon komen. Dit is een constante in de politiek van de VS tot op de dag van vandaag, hetgeen nog te zien was in het felle verzet van de VS tegen de Nordstream pijpleiding en eerdere Duits-Russische energieprojekten.
Daarnaast konden de VS in het kader van de NAVO beschikken over omvangrijke militaire bases die logistieke steunpunten waren voor hun interventies in aangrenzende regio’s zoals het Midden-Oosten en Afrika . Bij alle recente grote oorlogen (zoals tegen Vietnam, Afghanistan, Irak, Libië en Jemen is deze militaire infrastruktuur gebruikt. Als je bij de Duitse vliegbasis Ramstein voorbij komt zie je de Amerikaanse militaire transportvliegtuigen af en aan vliegen naar alle werelddelen. Ook verbindingen die een rol spelen bij interventieoorlogen aan de andere kant van de aardbol worden over dit soort bases afgehandeld en snelle interventietroepen van de VS staan in diverse Europese landen paraat om in te grijpen in Afrika en het Midden-Oosten.
Ten slotte konden de VS, doordat ze als grootste leger de regelgeving domineerden voor de standaardisering van de door NAVO-landen gebruikte wapensystemen ervoor zorgen, dat de Europese landen vaste klanten werden voor de Amerikaanse wapenindustrie. In het begin werden die wapens uit oude voorraden geleverd in het kader van het Marshallplan als gift (met een financiële contraprestatie) en daarna vanaf de jaren zestig op kommerciële basis. Zo werd de afhankelijkheid steeds gekontinueerd.
Na de val van het communisme had de NAVO net als het parallelle Warschau Pakt van Oost-Europa kunnen worden opgeheven of eventueel omgezet in een Europees systeem van collectieve veiligheid met Oost-Europese landen en Rusland. Maar dat gebeurde niet. Dat is op zich een teken dat het bestaansrecht van de NAVO niet alleen gezocht moet worden in de rivaliteit met het systeem van de Sovjet-Unie, maar ook in de boven al genoemde faktoren die de Amerikaanse dominantie bestendigen.
Nieuwe kleren voor de NAVO
De verdere geschiedenis van de NAVO bestaat dan ook vooral uit pogingen het bondgenootschap een nieuwe rol te geven, waarbij de VS als sterkste militaire macht te wereld en enige overgebleven supermacht de leiding bleven houden. In de jaren negentig (de periode van president Clinton) ging het daarbij vooral om het proces van uitbreiding van de NAVO naar het oosten met Centraal-Europese en later ook Oost-Europese landen. Daarnaast werd de interventiecapaciteit buiten het oorspronkelijke NAVO-verdragsgebied (het grondgebied van de lidstaten plus de aangrenzende zee) uitgebreid, hetgeen aan het eind van de jaren negentig voor het eerst op de proef werd gesteld tijdens de Kosovo-oorlog.
Het aan de macht komen van een radicale groep neoconservatieven tijdens de regering van Bush jr. leidde begin deze eeuw tot de Irakoorlog en een groot konflikt binnen de NAVO, omdat landen als Frankrijk en Duitsland weigerden daaraan mee te doen. De achtergrond daarvan moet je vooral zoeken in het realiteitsbesef van enkele van de toenmalige Europese regeringen, dat deze onderneming op langere termijn niet succesvol kon zijn en alleen maar ellende zou opleveren.
Na de aanslagen van 9/11 werd weliswaar Artikel 5 van het NAVO-verdrag voor het eerst in de geschiedenis ingeroepen, maar vervolgens werd de strijd tegen al-Qaida en de Taliban door de VS niet in NAVO-verband gevoerd, maar in de vorm van een coalition of the willing met vooral Engeland, een blijk van wantrouwen door de VS voor de continentale Europese mogendheden. Een poging van de Europeanen om de eenheid te herstellen leidde later, toen de situatie enigszins was gekonsolideerd, wel tot de inzet van troepen in NAVO-verband als bezettingsmacht in Afghanistan. Maar kenmerkend was dat de VS daarnaast hun eigen Operation Enduring Freedom in dat land bleven uitvoeren met doodseskaders en luchtaanvallen.
De ambitie van de VS om eerste viool te spelen zie je ook duidelijk terug in het fatale NAVO-besluit van 2008 over de NAVO-uitbreiding tegen het verzet in van enkele grote Europese landen: Oekraïne en Georgië moeten NAVO-lid worden (op den duur, dat was het slappe kompromis).
Verval van de imperiale macht
Het presidentschap van Trump is een antwoord op het langdurige verval van de Amerikaanse macht en de crisis in de zogenaamde ‘Washington’ consensus, het geheel van uitgangspunten bij de neoliberale versie van de mondialisering, die de westerse investeringen in arme werelddelen moet veiligstellen en de rol van de staat in die landen moet terugdringen. Het doel lijkt in eerste instantie te zijn geweest de Amerikaanse hegemonie te stabiliseren door via een snelle deal over Oekraïne Rusland aan hun kant te krijgen en vervolgens met Russische hulp Iran te dwingen tot ontwapening en de opkomende rivaal China te isoleren. Op die manier zouden de VS zich kunnen losmaken van de oorlogen in Oost-Europa en het Midden-Oosten om zich te koncentreren op deze hoofdvijand.
Dit zou dan de lijn van de ‘wending naar Azië’, die president Obama al was begonnen, voortzetten. Die strategie was onderbroken door de Arabische lente van 2011 en de Oekraïense revolte van 2014, waardoor de VS toch weer verstrikt raakten in het Midden-Oosten en Europa (er zijn zelfs aanwijzingen dat al eerder de aanslagen van 9/11 een dreigende konfrontatie van Bush jr. met China hadden beëindigd).
Met de huidige strijd om de wereldmacht keren we terug tot de beginperiode van de vorige Koude Oorlog, een ontwikkeling die logischerwijs uiteindelijk tot regime change van de tegenstander moet leiden (of tot oorlog of tot een ontnuchterde matiging van de strategie, zoals na de Cuba-krisis begin jaren zestig gebeurde).
Er is veel meer kontinuiteit in de politiek van de presidenten Obama, Trump en Biden dan je zou verwachten, maar tussen Biden en de huidige tweede episode van Tump is er één groot verschil: Biden probeerde de hegemonie van de VS voort te zetten door met de belangrijkste Europese bondgenoten een wereldwijd netwerk te weven om tegenstanders in te kapselen en terug te dringen. De NAVO en de afzonderlijke NAVO-landen speelden hierin een belangrijke rol door partnerschappen met bondgenoten in Azië en Afrika (denk aan Zuid-Korea, Japan, Filipijnen, de Sahellanden, Colombia), multinationale oefeningen, medegebruik van militaire bases, gezamenlijke wapenproduktie. Trump lijkt hier op terug te komen en Amerika Alleen is nu eigenlijk het principe geworden.
Als je kijkt naar Project 2025, het draaiboek van de ultraconservatieve Heritage Foundation voor de nieuwe regering, zie je wel dat er eerder gestuurd wordt naar een taakverdeling, dan naar konfrontatie met Europa, zoals begin dit jaar oppervlakkig het geval leek te zijn. Europa moet de oorlog in Oekraïne verder gaan afwikkelen en betalen (liefst natuurlijk na een gelukte wapenstilstand uitonderhandeld door Trump), zodat de VS met China in de clinch kunnen gaan. De Europese elites zijn wel behoorlijk geschrokken van de toonhoogte van Trump en avontuurlijke politiek van Poetin, maar buigen die schrik om in hun eigen voordeel door uitgebreid te gaan herbewapenen, wat ze altijd al wilden, maar tot nu toe niet konden doorzetten.
De blijvende aanwezigheid van VS-troepen in Europa (momenteel rond 100.000) onderstreept, zoals we zagen, de vitale belangen van de VS in Europa. Maar In deze tweede periode van Trump zal net zoals vorige keer een evaluatie plaatsvinden (een posture review) van de wereldwijde dislokatie van VS-troepen. Dit gaat over kostenbeperking, over een verschuiving van de lasten naar Europa, over een bredere strategie die op een aantal terreinen zaken wil doen met Rusland met als einddoel het losweken van Rusland van China. De vorige keer is een plan van Trump om troepen terug te trekken teruggedraaid door president Biden. Deze keer kan Trump willen doorpakken.
Een mogelijke benadering zou kunnen zijn middelen die goed bruikbaar zijn voor een oorlog met China te verschuiven naar Azië. Dan kun je denken aan de Aegis luchtverdedigingsschepen van de VS-marine die zijn gestationeerd in de marinehaven Rota in Spanje, Patriot-eenheden in Duitsland of lange-afstandsbommenwerpers op vliegbases in Engeland. Dat zijn dingen waar je op moet letten, meer dan op de toonhoogte van de Atlantische dialoog of wat daarvoor doorgaat.
Een verdergaande mogelijkheid is de vooruitgeschoven posities van VS-militairen in bijvoorbeeld de Baltische landen en Roemenië op te geven en op te houden met Amerikaanse brigades te rouleren naar de oostflank van de NAVO. Dit zou een groter schokeffekt teweeg brengen en voor de Europese NAVO-landen een akuut probleem opleveren. Europa heeft niet zomaar parate troepen beschikbaar om de gaten die dan vallen op te vullen en deze voorwaartse Amerikaanse presentie heeft bovendien de funktie van een schrikdraad, die bij overschrijding wordt geacht onmiddellijk artikel 5 in werking te stellen.
Een nog veel grotere schok zou worden veroorzaakt door het terugtrekken van de Amerikaanse taktische kernwapens uit Europa. Dat zou namelijk worden gezien als de laatste stap die voorafgaat aan een volledige aftocht van het VS-leger uit Europa, althans binnen het heersende afschrikkingsdenken. Het zou de Europese NAVO dwingen om zelf een veel uitgebreidere kernmacht op te bouwen om de zogenaamde escalatiedominantie te handhaven. De weerzin tegen de politieke problemen die dat op zou leveren (want wie gaat er in Europa dan over de beslissing om die kernwapens in te zetten?) is volgens mij een belangrijke reden dat de Europese regeringen (in tegenstelling tot de bevolkingen) die wapens nooit kwijt hebben gewild.
Maar vanwege het bovengenoemde belang van de VS om Europa te blijven domineren denk ik niet dat het snel zo ver zal komen. Mijn inschatting is dat het zal blijven bij een beperkte terugtrekking van troepen om de Europeanen te prikkelen steeds meer geld uit te blijven geven aan wapens en militairen en zo de VS enigszins te ontlasten. De NAVO zal voorlopig niet verdwijnen, maar de Atlantische brug zal wel geleidelijk smaller worden om uiteindelijk te verdwijnen in de mist van de geschiedenis. De vredesbeweging moet van dit proces gebruik maken om te helpen de NAVO sneller en verder terug te dringen, niet om in plaats daarvan een opgeblazen Europees militair-industrieel complex op poten te zetten, maar omdat de Atlantische banden en NAVO-verplichtingen een alternatieve buitenlandse politiek gebaseerd op internationale solidariteit in de weg staan.
Kees Kalkman
Deze tekst is een bewerking van de scholing, die ik gegeven heb voor leden van Rood op 14 juni 2025
