De Oostzeeregio – het miskende kruitvat
Bron: Nachdenkseiten.de, 8 oktober 2025, Der Ostseeraum – das verkannte Pulverfass. Zie voor het origineel https://www.nachdenkseiten.de/?p=140239.
(Vertaald door Nieuwe Vredesbeweging met hulp van vertaalprogramma.)
Alexander Neu – Duits politicoloog en voormalig Bondsdaglid voor Die Linke.
Het Oostzeegebied is momenteel de gevaarlijkste regio in het conflict tussen de NAVO/EU en de Russische Federatie. De achtergrond is tweeledig: Ten eerste de oorlog in Oekraïne, die de facto ook een proxy-oorlog tussen het Westen en Rusland is. Ten tweede is de Oostzeeregio met de uitbreiding van de NAVO naar het oosten een mare nostrum van de NAVO geworden. Het enige probleem: middenin ligt de Russische enclave Kaliningrad.
De informatie in de massamedia en politieke verklaringen over incidenten in de Oostzeeregio stapelen zich al meer dan een jaar op. Steeds weer lijken NAVO- en EU-lidstaten in de Oostzeeregio op vijandige wijze met Rusland in conflict te komen. Momenteel neemt het oorlogsgerucht vormen aan die wijzen op een groeiende irrationaliteit. Of het nu gaat om ontdekte drones in Denemarken, waar volgens de geuite vermoedens de Russen achter zouden zitten, om de vernieling van onderzeese kabels, waarvoor ook de Russen verantwoordelijk zouden zijn, of om de vermeende schending van het luchtruim door Russische gevechtsvliegtuigen. Wat zijn feiten, wat is propaganda?
De leugen over de couveuses in de aanloop naar de oorlog in Irak, de vermeende chemische wapens van Irak, het vermeende bloedbad van Racak in de Zuid-Servische provincie Kosovo, het waren allemaal propagandamiddelen in de aanloop naar de militaire aanval van het Westen op Irak (met mandaat van de VN-Veiligheidsraad in 1991 en zonder mandaat in 2003) en Joegoslavië (zonder mandaat van de VN-Veiligheidsraad en dus duidelijk in strijd met het internationaal recht). En dit alles leidt er niet toe dat het vertrouwen in politieke uitspraken toeneemt. Het totale falen van veel massamedia wat betreft hun controlerende functie, tot en met het zelfstandig verspreiden van propaganda, is een trieste realiteit – ronduit onwaardig voor een democratische samenleving.
Het demoniseren van de vijand en daarmee gepaard gaande bewering dat er geen alternatief is dan oorlog te voeren om het kwaad te vernietigen, zijn een onmisbaar middel in oorlogspropaganda om het thuisfront op één lijn te krijgen. De hierboven genoemde propagandaleugens manen tot voorzichtigheid. Daarmee wil ik niet zeggen dat alle recente “incidenten” niet hebben plaatsgevonden. Maar ik zeg wel: het kan zo zijn, maar het kan ook anders zijn geweest.
MiG-31 in of nabij het Estse luchtruim?
Onlangs zouden drie MiG-31-gevechtsvliegtuigen tijdens een vlucht van Sint-Petersburg/regio Leningrad naar de Russische exclave Kaliningrad twaalf minuten lang door het Estse luchtruim boven de Oostzee hebben gevlogen. De Estse VN-ambassadeur toonde in de VN een afgedrukte foto van een MiG-31 tijdens de vlucht. Deze foto moest het bewijs leveren. Maar wat moest het bewijzen? Er was een MiG-31 te zien die van onderaf tijdens de vlucht werd gefotografeerd. Een foto die zonder meer op internet te vinden en te downloaden is – pure infantiliteit. Ten slotte werd een land- en zeekaart met de vliegroute getoond. Daarop stond een rode pijl die de vliegroute en de schending van het Estse luchtruim boven de Oostzee moest bewijzen. Is dat ook bewijs? Elke scholier kan met een liniaal zo’n pijl op een land- en zeekaart tekenen. Waar zijn de radarbeelden die de vliegroute kunnen identificeren? En nee, kom niet aan met het argument dat die niet bestaan.
Een Europees land dat zijn luchtruim niet met radars bewaakt, of in ieder geval een NAVO-lidstaat waarvan de partners het luchtruim niet bewaken? En dat in een conflictgebied? Dat is gewoon belachelijk. Oh ja, de transponders waren uitgeschakeld. Alleen is de MiG-31 geen vliegtuigtype met stealth-capaciteiten – ze zijn dus duidelijk zichtbaar op de radar. In tegenstelling tot onze ‘superexperts’ in de massamedia, die de verklaringen van de Estse kant en de NAVO klakkeloos overnemen in plaats van journalistieke professionaliteit te betrachten, kan ik niet beoordelen of de drie Russische vliegtuigen het Estse luchtruim hebben geschonden. Het is echter opmerkelijk dat er geen serieus en hard bewijs wordt geleverd. Dit sluit aan bij de bewering van de voorzitter van de Europese Commissie dat haar vlucht naar Bulgarije werd gehinderd door Russische activiteiten, totdat “flightradar 24” onthulde dat dit helemaal niet waar was. Hetzelfde geldt voor de raket die een huis in Polen verwoestte: deze kwam van een Poolse F-16 en niet van de Russen, zoals eerder werd beweerd en later werd teruggedraaid.
De Oostzee tijdens de Koude Oorlog
Tijdens de confrontatie tussen Oost en West was de Oostzeeregio als het ware een watergebied van het door de Sovjet-Unie geleide Warschaupact. De buurlanden van het Sovjetblok waren de DDR, Polen en de Sovjet-Unie – de drie Baltische staten Litouwen, Letland en Estland behoorden tot de Sovjet-Unie. Daarmee stond het zuidelijke en oostelijke deel van de Oostzee onder Sovjetcontrole. Het noorden was neutraal vanwege de officiële neutraliteit van Finland en Zweden. Alleen aan de uiterste westelijke rand van de Oostzee grensden de BRD en Denemarken aan de Oostzee. De zeestraat tussen Denemarken en Zweden en een paar “waterwegen” binnen het Deense grondgebied vormen de verbinding tussen de Noordzee en de Oostzee.
Geostrategische herordening van Oost-Europa na het einde van het Oost-West-conflict
Met het einde van de Koude Oorlog werd het Warschaupact ontbonden en werd de Duitse hereniging mogelijk, waardoor Moskou in eerste instantie het grootste deel van het zuidelijke deel van de Oostzee – de DDR en Polen – verloor. Met de geforceerde ontbinding van de Sovjet-Unie in 1991 werden de drie Baltische staten onafhankelijk, waardoor ook het grootste deel van het oostelijke deel van de Oostzee uit de invloedssfeer van Moskou verdween. Alleen de exclave Kaliningrad met de gelijknamige stad Kaliningrad – het voormalige Duitse Königsberg –, in het zuiden grenzend aan Polen en Litouwen en gescheiden van Rusland en Wit-Rusland, vormt nog steeds een toegang tot de zuidelijke Oostzee. En in het oostelijke deel van de Oostzee bleef alleen nog het meest oostelijke deel van de zogenaamde Finse Golf over, een 400 kilometer lange baai met een variërende breedte van 40 tot 120 kilometer, aan het meest oostelijke uiteinde waarvan de op één na grootste Russische en op drie na grootste Europese stad, Sint-Petersburg, ligt. Met de Duitse eenwording in 1990 en de toetreding van Polen in 1999, de toetreding van de drie Baltische staten in 2004 en de toetreding van Finland in 2023 en Zweden in 2004 tot de NAVO werd het Oostzeegebied de belangrijkste zee van de NAVO. Deze benaming betekent niet dat de NAVO een soort eigendomsrecht op de Oostzee heeft, zoals het Warschaupact dat ook niet had. Het betekent echter wel dat deze NAVO-buurlanden nu de dominante spelers in het Oostzeegebied zijn.
De lijn Sint-Petersburg met de exclave Kaliningrad
De exclave Kaliningrad is historisch gezien het noordelijke deel van Oost-Pruisen. Het zuidelijke deel van Oost-Pruisen, dat reikt tot Danzig, behoort tot Polen. Oost-Pruisen was tot 1945 een belangrijk deel van het Duitse Rijk. Met de nederlaag van het fascistische Duitsland werden de Duitse oostelijke gebieden (Zuid-Oost-Pruisen en Silezië) aan Polen toegewezen en door Polen bevolkt. Alleen het noordelijke deel met de regionale hoofdstad Königsberg (tegenwoordig Kaliningrad) werd onderdeel van de Sovjet-Unie – precies gezegd deel van de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek – en door Russen bevolkt. Zolang de Sovjet-Unie bestond, speelde de republikeinse status van Kaliningrad geen rol. Pas met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie eind 1991 ontstonden er 15 onafhankelijke staten in het post-Sovjetgebied. De regio Kaliningrad werd van de ene op de andere dag een exclave van de toenmalige Russische Federatie. Er moesten overeenkomsten worden gesloten met de nieuwe transitlanden Wit-Rusland en Litouwen om via hun grondgebied de exclave Kaliningrad over land te kunnen bereiken en bevoorraden.
De verbinding over zee en de bevoorrading van Kaliningrad verlopen via Sint-Petersburg. Dat betekent dat de Russische civiele en militaire logistiek altijd langs de drie Baltische staten (Litouwen, Letland en Estland) naar de Finse Golf moet verlopen, waarvan Finland de noordelijke kust vormt, allemaal NAVO-lidstaten. Daardoor valt de Finse Golf met de NAVO-kusten in delen onder de exclusieve soevereiniteit van Finland en Estland. Dat betekent dat er in delen van het “NAVO”-grondgebied moet worden gevaren.
De afstand tussen de twee tegenoverliggende kusten varieert tussen 40 en 120 kilometer. Waar de tegenoverliggende kusten van de Finse Bocht overgaan in Russisch grondgebied, versmalt de bocht tot een kanaal waar Sint-Petersburg aan ligt.
De NAVO en het “probleem” Kaliningrad
De exclave Kaliningrad is het meest westelijke voorpost van de Russische Federatie. Alleen al dit feit maakte de regio Kaliningrad afhankelijk van het goede gedrag van de doorvoerlanden. Toen Litouwen echter toetrad tot de NAVO en de EU, werd de geografische ligging van Kaliningrad een uitdaging voor de NAVO. “Midden” in het NAVO-gebied ligt een Russische en dus vijandige exclave – een onzinkbaar vliegdekschip. Daar is ook de thuishaven van de Baltische Vloot van de Russische Federatie gevestigd. Het bestaan van de Russische exclave vormt nu een probleem voor de NAVO. Alleen om de chronologie en daarmee de gewenning vereisende argumentatie te verduidelijken: De Russische exclave Kaliningrad bestaat sinds 1991. Daarvoor was de hele regio Sovjetgebied. De uitbreiding van de NAVO met de Baltische staten en dus Litouwen vond plaats in 2004. En nu verklaart de naar het oosten opgeschoven NAVO het bestaan van de exclave tot een veiligheidsprobleem – een zeer zelfbewuste opvatting.
In de context van de verscherpte situatie verklaarde de Amerikaanse opperbevelhebber voor Europa en Afrika, generaal Christopher Donahue, in de zomer dat de NAVO in staat was om Kaliningrad “tot op de grond te vernietigen in een tot nu toe ongekend kort tijdsbestek. We hebben dit al gepland en ontwikkeld.”[1]
Een dergelijke uitspraak van een van de hoogste officieren van de VS en de NAVO is zonder politieke steun nauwelijks voorstelbaar, anders had hij moeten aftreden. Het was wat het was: een onverholen dreigement aan het adres van Moskou.
Verdrag van de Verenigde Naties inzake het recht van de zee
In het algemeen geldt de twaalfmijlszone (zeemijlen) die is overeengekomen in het Verdrag van de Verenigde Naties inzake het recht van de zee uit 1982. Dat betekent dat de “kustwateren”, zoals de twaalfmijlszone wordt genoemd, en het daarboven gelegen luchtruim vanaf de kust maximaal twaalf zeemijl (22 kilometer) in zee reiken. Deze twaalf zeemijl brede ruimte geldt als het grondgebied van de kuststaat – het valt onder zijn soevereiniteit. Daarna – met afnemende soevereiniteit – volgt de zogenaamde aansluitende zone (24 zeemijl) en ten slotte de economische zone (200 zeemijl). Maar alleen de twaalfmijlszone geldt als volledig soeverein gebied. Als beide soevereiniteitsgebieden elkaar overlappen, is de twaalfmijlszone niet hanteerbaar. De middellijn tussen de tegenoverliggende kusten vormt dan de maximale breedte van de betreffende kustwateren (art. 15 Zeerechtverdrag van de Verenigde Naties). Onder bepaalde omstandigheden komen beide staten een gezamenlijke oplossing overeen. Hoewel de kustwateren onder de soevereiniteit van de betreffende kuststaat vallen, moet deze kuststaat de vreedzame doorvaart (artikel 17) van schepen van andere vlaggenstaten accepteren. Doorvaart is niet toegestaan als er geen sprake is van vreedzame bedoelingen. Hiervoor heeft het Zeerechtverdrag een groot aantal criteria (artikel 19) vastgesteld.
Vragen en geen duidelijke antwoorden
Of er nu een internationale corridor in de Finse Golf bestaat, omdat de aanliggende landen daarover overeenstemming hebben bereikt, of dat alleen de doorvaart wordt gedoogd overeenkomstig artikel 15 van het Zeerechtverdrag, kon ik tot mijn verbazing niet met zekerheid vaststellen. Nog moeilijker bleek het om duidelijkheid te krijgen over het gebruik van het luchtruim erboven. Is er een permanente internationale luchtcorridor voor Russische vliegtuigen of vliegtuigen van derde landen, of wordt alleen de doorvaart door het “NAVO-luchtruim” door de NAVO-landen gedoogd? Zijn de drie MiG-31’s afgeweken van de permanente internationale luchtcorridor, mocht die bestaan, of van de gedoogde route, mocht die bestaan, als ze daadwerkelijk zijn afgeweken? Zijn er verschillende interpretaties tussen Estland en Rusland met betrekking tot de juridische situatie en zo ja, hoe zien deze eruit? Alleen al deze verduidelijking had de taak van serieuze media-aandacht moeten zijn om het publiek te informeren. In plaats daarvan was er een totale mislukking van de massamedia.
De ‘Russische schaduwvloot’ – een juridische classificatie
Met de EU-sanctiepakketten tegen Rusland werd ook de Russische olietankervloot gesanctioneerd, respectievelijk werden sancties opgelegd aan olietankers die Russische olie vervoeren. Deze schepen mogen geen westerse havens aandoen en krijgen ook geen verzekering. Gezien deze situatie heeft Rusland een eigen tankervloot opgebouwd die de Russische olie wereldwijd exporteert. Aangezien de schepen onder de EU-sancties vallen en dus niet bij westerse verzekeraars mogen worden verzekerd, worden ze aangeduid als illegale “schaduwvloot”. Vanuit het oogpunt van het internationaal recht is de term “schaduwvloot” niet echt van toepassing, omdat de EU-sancties zogenaamde unilaterale sancties van de EU zijn. Maar alleen de VN-Veiligheidsraad is bevoegd om zogenaamde multilaterale sancties op te leggen aan een staat die bindend zijn voor de internationale gemeenschap (art. 41 VN-Handvest). De rechtmatigheid van het opleggen van unilaterale sancties door afzonderlijke staten of groepen van staten hangt af van de kwaliteit ervan: het spectrum reikt van aanvaardbaar volgens het internationaal recht tot op zijn minst twijfelachtig tot duidelijk in strijd met het internationaal recht. Men kan de EU-sancties politiek beoordelen zoals men wil. Juridisch gezien is echter geen enkel land verplicht om handel te drijven met een ander land. Elk land kan dus de handelsbetrekkingen met een derde land naar eigen inzicht vormgeven of zelfs beëindigen.
Het voorwaardelijk beëindigen of beperken van handels- en economische betrekkingen is in feite een drukmiddel dat in de internationale politiek steeds vaker wordt gebruikt om een gewenst gedrag van de andere partij te ‘bevorderen’. Een dergelijke handeling is niet in strijd met het internationaal recht. Het valt hooguit onder de categorie “onvriendelijke daad”, die niet in strijd is met het internationaal recht, mits het niet gepaard gaat met fysiek geweld, zoals een zeeblokkade of het kapen van schepen van het land dat probeert de aan het land opgelegde unilaterale sancties te omzeilen.
Of de EU-sancties zinvol of verstandig zijn vanuit het oogpunt van veiligheids- en economisch beleid, is een andere vraag. Vanuit het oogpunt van het internationaal recht wordt het echter problematisch wanneer de unilaterale primaire sancties van de EU worden uitgebreid met zogenaamde secundaire sancties. Dat wil zeggen wanneer de EU of de VS sancties opleggen aan derde landen die hun handel met Rusland willen voortzetten of zich niet willen aansluiten bij het sanctieregime van de EU en de VS, en deze landen daarmee willen straffen. In het 19e EU-sanctiepakket, dat nog niet van kracht is geworden, maar al op 19 september werd voorgesteld, is precies dit secundaire sanctiemechanisme opgenomen.
Het opleggen van secundaire sancties kan worden beschouwd als een schending van de soevereiniteit van de betrokken derde landen en kan door hen als zodanig worden afgewezen. In de politieke realiteit leiden deze illegale secundaire sancties er echter toe dat de betrokken derde landen voor een afweging komen te staan: ofwel de secundaire sancties negeren, zoals India, en daarbij handelsverliezen met de EU of de VS riskeren, ofwel zich schikken en daarmee hun eigen soevereiniteit in niet onaanzienlijke mate opofferen.
In ieder geval is de poging om unilaterale sancties door middel van versterkende secundaire sancties feitelijk te multilateraliseren, voorbijgaand aan de VN-Veiligheidsraad, moeilijk te rijmen met het internationaal recht, temeer daar dit de autoriteit van de VN verder marginaliseert.
Opmerkelijk, ja zelfs ironisch, is dat de EU zelf tot voor kort het instrument van secundaire sancties nog als een schending van het internationaal recht beschouwde. In 1996 had zij al een “EU-blokkeringsverordening (EG) nr. 2271/96” in werking gesteld om bedrijven in de EU te beschermen tegen secundaire sancties van de VS.
De “Russische schaduwvloot” en het Westen in de Oostzee
Mocht de EU of de NAVO, of afzonderlijke EU- of NAVO-lidstaten, nu proberen de door haar gedeclareerde Russische “schaduwvloot” aan te houden of zelfs de toegang van deze schepen tot de Oostzee te blokkeren (zeeblokkade).
De vrijheid van navigatie (artikelen 17, 58, 87 en 90 van het Zeerechtverdrag), een hoog goed in het internationaal recht, zou buiten werking worden gesteld. Meer nog: het zou een schending zijn van het geweldverbod van het VN-Handvest (artikel 2, lid 4), aangezien de schepen die onder Russische vlag varen de Russische nationaliteit hebben (art. 91, Zeerechtverdrag). De Russische kant zou dan gerechtigd zijn om hierop te reageren en heeft uit voorzorg al met maatregelen gedreigd.
In het recente verleden zijn er ook al tijdelijke aanhoudingen geweest op grond van milieubescherming en/of technische veiligheidsoverwegingen van de “schaduwvloot” – ja, met betrekking tot één schip, de ‘EVENT’, zelfs een inbeslagname. Dit heeft ertoe geleid dat de Baltische Vloot nu blijkbaar haar “schaduwvloot” in de Oostzee begeleidt. In ieder geval zijn er in het politieke debat in Europa stemmen opgegaan om de “schaduwvloot” aan te houden, zoals onlangs door de Franse president Macron tijdens de bijeenkomst van de Europese Politieke Gemeenschap is geuit.
Ook in Duitsland zijn er eisen (bijvoorbeeld van de partijvoorzitter van Die Linke) om de Oostzee te sluiten voor Russische schepen, dat wil zeggen een militair afgedwongen zeeblokkade op te leggen. De onbezonnenheid van dergelijke uitspraken en eisen wijst op een schrikbarend laag niveau van kennis van het internationaal recht en de daaruit voortvloeiende mogelijke militaire gevolgen en vervolgens gevaren voor Duitsland en Europa. Een zeeblokkade van de Oostzee voor Russische schepen of een zeeblokkade voor Kaliningrad en/of Sint-Petersburg zou de ultieme casus belli zijn. Een militaire niet-reactie zou alleen denkbaar zijn als Rusland afstand zou doen van zijn soevereiniteit. De geactualiseerde nucleaire doctrine van de Russische Federatie heeft hierop antwoorden geformuleerd. Alle “denkers” in de Duitse redactiekamers, de “denktanks” en de politieke klasse in Duitsland moeten zich hiervan terdege bewust zijn. Het gaat hier niet om zandbakspeeltjes – het gaat om het leven van meer dan 500 miljoen Europeanen.
Conclusie
Het Oostzeegebied is momenteel de gevaarlijkste regio in het conflict tussen de NAVO/EU en de Russische Federatie. De achtergrond is tweeledig: Ten eerste de oorlog in Oekraïne, die de facto ook een proxy-oorlog tussen het Westen en Rusland is. Rusland omzeilt de sancties die tegen het land zijn opgelegd op het gebied van zijn olie-export door middel van een zelf opgebouwde tankerflotilla.
Rusland omzeilt de sancties die tegen het land zijn opgelegd op het gebied van zijn olie-export door middel van een zelf opgebouwde tankerflotilla. Deze zogenaamde “schaduwvloot” is een enorme doorn in het oog van het Westen, zodat er zeker wordt nagedacht over een eenzijdige verdere ontwikkeling van “internationale voorschriften en het zeerecht om deze schepen te kunnen stoppen”.
Ten tweede is de Oostzeeregio met de uitbreiding van de NAVO naar het oosten een mare nostrum van de NAVO geworden. Het enige probleem: middenin ligt de Russische enclave Kaliningrad.
Afgezien van het Oostzeegebied liggen er nog twee andere kruitvaten met een korte lont tussen het Westen en Rusland op de loer: het westelijke Zwarte Zeegebied en de strategisch uiterst belangrijke havenstad Odessa in het zuidwesten van Oekraïne. Als de regio Odessa in handen van Rusland zou vallen, zou Oekraïne “landlocked” zijn, dat wil zeggen afgesneden van de Zwarte Zee en dus niet langer aan de Zwarte Zee grenzen. De strategische waarde van Oekraïne in de geopolitieke strijd zou daarmee aanzienlijk dalen.
Daar komt nog het groeiende conflict rond de kleine post-Sovjetrepubliek Moldavië en de afvallige, door Rusland gesteunde regio Transnistrië bij. Moldavië grenst aan Oekraïne en Roemenië.
Zoals zo vaak in de geschiedenis zijn de gebieden van Oost-Europa begeerde objecten in de strijd van de grootmachten om invloedssferen. In het nucleaire tijdperk kunnen regionale conflicten om invloedssferen echter snel een oncontroleerbare mondiale dimensie aannemen.
[1] Dokumentation: US-Kommandeur zur Bedeutung von Landstreitkräften, Interoperabilität – und zu Kaliningrad https://augengeradeaus.net/2025/07/dokumentation-us-kommandeur-zur-bedeutung-von-landstreitkraeften-interoperabilitaet-und-zu-kaliningrad/
