Operatie Oppoets

Operatie Oppoets

Operatie oppoets van Jip van Dort heeft een opvallende cover. Een doekje naast een sprayflacon met daarop een camouflage motief (in plaats van een merk) doen denken aan een reclame voor een schoonmaakartikel. De ondertitel ‘Hoe waarheid en democratie het afleggen tegen Nederlandse oorlogsdeelname’, maakt duidelijk dat het om iets anders dan gewoon poetsen gaat. Het motto voor het boek, ontleent aan een essay van George Orwell uit 1946, onderstreept die indruk: “Politieke taal (…) is ontworpen om leugens waarheidsgetrouw te laten klinken en moord respectabel.”

Voor de titel is een uitspraak van Arjan Noorlander gebruikt. Hij legde in Nieuwsuur uit dat Ministeries om de deelname aan ‘internationale missies’ soepel door de Tweede Kamer te loodsen “het verhaal gaan oppoetsen, dat ze het iets beter voordoen dan het misschien ter plekke is (…).” Dat verhaal blijkt keer op keer – nog steeds volgens Noorlander – ver af te liggen van wat er eigenlijk gebeurt. Militair historicus Christ Klep vroeg zich af of je niet gewoon eerlijk kunt zijn. Hij beantwoord zijn eigen vraag met: “Maar als je dat doet krijg je geen enkele militaire missie of steunoperatie meer door het parlement. De publieke opinie accepteert het simpelweg niet.”

En zo sneuvelt door propaganda en censuur de informatie nodig voor politieke controle, die wezenlijk is voor de democratie. Van Dort haalt in zijn inleiding ook nog de visie van twee wetenschappers aan die concluderen dat zo “de relatie tussen burgers en staat verschuift van een relatie waarin burgers worden gezien als belangrijkste aanjager van politieke acties naar een relatie waarin een klein aantal statelijke actoren de centrale bron van controle wordt.”

    Inhoud

Naast de Inleiding en een Conclusie bevat het boek vier hoofdstukken die een militaire missie beschrijven waarin de waarheid dreigde te sneuvelen. Ze behandelen:

1) massavernietigingswapen in Irak (2002-03);
2) marteling in Afghanistan (2006-10);
3) niet letale steun in Syrië (2015-18); en
4) burgerdoden in de ‘Islamitische Staat’ (2014-2018).

Deze vier cases zijn gekozen, omdat ze goed laten zien hoe propaganda werkt. Bij alle vier sneuvelt het verkoopverhaal als daarmee strijdige informatie wordt gevonden.

    Patronen

Door meerdere kwestie in een boek te behandelen worden patronen zichtbaar. Dat alle hoofdstukken volgens een zelfde structuur zijn opgebouwd versterken die zichtbaarheid. In een paar zinnen typeert de auteur eerst een conflict. Vervolgens beschrijft hij hoe de regering de militaire inzet en deelname opdient en wat ze de Tweede Kamer beloofd. Dan volgt een weergave van het steekspel tussen regering en parlement, waarin de eerste zo lang mogelijk in de verdedigende stellingen blijft zitten, gesteund door het naar voren schuiven van argumenten als: geheim, veiligheid van de troepen, en beschermen operationele informatie. Fracties in de Tweede Kamer bijgestaan door onderzoeksjournalisten, veteranen, maatschappelijke organisaties en uiteindelijk zelfs officiële onderzoekscommissies (Davids, Irak; Cammaert, steun Syrië; Sorgdrager, bombardementen Syrië en Irak) komen met gegevens waaruit blijkt dat door de regering gegeven beloften geschonden zijn en de gang van zaken anders is dan door de regering werd vermeld. Keer-op-keer.

    45 Minuten

Helder en beknopt kan de beschrijving van de conflicten in Operatie Oppoets genoemd worden. Door deze taalvaardige opzet lees je ze gemakkelijk door en het heeft dan ook weinig zin er hier al te veel over uit te wijden. Niettemin als ik ergens tegenkom dat bepaalde stukken destijds niet openbaar zijn gemaakt, zodat de Regering de 45 minuten claim (inzet massavernietigingswapens) niet kon onderbouwen, dan herinner ik me een document waarin de MIVD zeer duidelijk zijn twijfels uitsprak (document op grond van Wet Openbaarheid van Bestuur door VPRO-radio programma Argos, waarvoor ik de scans doorwerkte). De claim werd voor het eerst in september 2002 door de Veiligheids- en Inlichtingendienst besproken en de term ’45 minuten’ komt elf maal in het document voor. De MIVD is niet onder de indruk van het Britse verhaal. De Comissie Davids die na veel vijven en zessen onderzoek ging doen naar de Nederlandse deelname aan de Irak-oorlog stelde dan ook dat de Nederlandse overheid uit de rapporten van de AIVD en MIVD slechts die uitspraken haalde die pasten in het reeds ingenomen standpunt. Van Dort noemt dit en het onderschrijft zijn visie.

    Oude zaken

De schrijver stelt dat veelal naar vroegere zaken wordt gekeken als het gaat om oorlogspropaganda. In Nederland is dat bijvoorbeeld het militaire optreden in Indonesië (1945-49), nadat de Republiek zich onafhankelijk verklaarde van de kolonisator. Hij zit met voorbeelden uit deze eeuw dichter op de actualiteit. In zijn hoofdstukken bouwt hij zorgvuldig op en geeft stap-voor-stap de ontwikkelingen die het regeringsnarratief ontrafelen, met oog voor alle betrokken partijen in de Kamer, en hoe doorgaans uiteindelijk halfslachtig door kabinetsleden toegegeven werd dat het beter had gekund.

    Trefwoorden

Er is een legertje aan trefwoorden en termen uit zijn boekje te halen, die duidelijk maken hoe ‘t oppoetsen werkt. Allereerst zijn daar: zorgvuldig, precies en nauwkeurig, als het om inzet van militaire machtsmiddelen gaat. Als deuken in dat schone verhaal komen, dan is er soms volledige ontkenning van de kritiek (daarop kan je later wel aangesproken worden), maar meer nog het beroep op onwetendheid en geheimhouding, en dat meer onderzoek nodig is en dat het tot dat gedaan is beter zou zijn geen informatie te geven. Of er is – als het niet anders kan – het verstrekken van ongedetailleerde informatie, zodat niet geverifieerd kan worden of het verhaal klopt. Gebeurtenissen worden gebagatelliseerd of de informatie betwijfeld die de officiële versie in diskrediet brengt. Er is zelfs sprake van het geven van verwarrende informatie om aan de poten van de waarheidsvinding te zagen. Kortom een hele gereedschapskist met middelen om democratische controle op afstand te houden, met als voornaamste doel het niet laten wegvallen van de het draagvlak voor de oorlogsdeelname.

    Aanpakken

Het boek is geschreven met oog op de toekomst. Orwell schreef in zijn essay dat politieke taal niet in een flits kan worden veranderd, maar dat je een begin kan maken. Ook Van Dort is voor aanpakken: “Als de genoemde actoren sceptisch zijn en er bovenop zitten, kan propaganda gebruik herkend en daarmee onschadelijk gemaakt worden, waarmee waarheid en democratie gediend (de oorlogen mogelijk eerder beëindigd) worden. Hoe eerder, hoe beter. Dit boek moedigt hier hopelijk toe aan,” zo sluit de schrijver zijn betoog stimulerend af. Hij laat zien hoe inzet wel degelijk invloed had op de politiek van de regering en het verhaal waarmee de oorlog verkocht werd in zijn hemd zette. Soms was die oppositie ook in het materiële belang van de slachtoffers.

    Voorafgaand

Eerder in de conclusie noteerde hij wel dat voorafgaand aan de inzet “het officiële verhaal van de regering niet fundamenteel of in ieder geval niet politiek effectief betwist” werd. Het lijkt me dat je op dat moment ook een heel andere benadering nodig hebt. Of een militaire interventie politiek verstandig of juist onverstandig is, wordt ingegeven door de kijk op grotere internationale politieke processen en uitgangspunten. Ook al voor inzet kan je zien dat gesteunde partijen de moreel ethische toets niet doorkomen of dat inzet van zware wapens een gevaar voor burgers kunnen betekenen. Om die practische nadelen uit te sluiten, komen er dan de voorwaarden die de Tweede Kamer aan de inzet stelt, en die vervolgens niet blijken te worden nageleefd en uiteindelijk is de geduldige dooddoener dat het ‘voortaan’ beter zal gaan om vervolgens later toch weer op vergelijkbare mechanismen te stuiten. Om in de beeldspraak te blijven: het lijkt dweilen mt de kraan open. Voor het effectief betwisten vooraf is meer nodig. Om te beginnen een doorwrochte uitleg en debat over wat het uiteindelijk verwachte resultaat van de inzet is, waarbij toverwoorden als ‘opbouw missie’ moeten worden bestreden.

Het is misschien buiten het bestek van dit boek, maar wat ontbreekt is waarom de regering de bevolking een opgepoetst verhaal voorspiegelt. Waarom wil ze draagvlak voor militaire missies creëren en behouden? Wat zijn de (machts)politieke, economische of ideologische motieven daarachter? Dat komt nauwelijks aan de orde. Van Dort moet met zijn compacte schrijfstijl in staat zijn in een paar zinnen die redenen ook neer te zetten. Hij had daarmee een aanzet gegeven voor het meer fundamenteel betwisten van de aanzet naar oorlog.

    Maatschappijleer

De schrijver heeft een lange staat van dienst bij het bestuderen en controleren van Nederlandse oorlogsdeelname. Eerst als betrokkene bij het burgerinitiatief Openheid over Irak, daarna tien jaar als beleidsadviseur in de Tweede Kamerfractie van de SP waar betrokken was bij de behandeling van de drie andere in het boek behandelde oorlogen waaraan Nederland deelnam. Momenteel werkt hij bij Pax en is verbonden aan het Intimacies of Remote Warfare-programma van de Universiteit van Utrecht.

Van Dort heeft een kristal helder boek geschreven over de oorlogspropaganda en waar deze op standvastig verzet stuitte. Je zou wensen dat het boek lesstof wordt in de hogere klassen van de HAVO en het VWO, bijvoorbeeld in de lessen maatschappijleer. De overzichtelijkheid van het boek maakt het zeer bruikbaar voor het leren herkennen van oppoets mechanismen die democratische controle op iets van een zo groot belang als oorlogsdeelname beperkt. Je kan bij die kennis een leven lang baat hebben.

titel Operatie oppoets; hoe waarheid en democratie het afleggen tegen Nederlandse oorlogsdeelname
auteur Jip van Dort
uitgave 124 pagina’s, paperback
uitgever AspektUnieboek | Spectrum
isbn 9789464872446
prijs € 17,95