De maidenspeech van de kersverse secretaris-generaal van de NAVO, een week geleden, was om meerdere redenen onheilspellend. Ten eerste omdat Mark Rutte een dystopisch beeld van de geopolitieke situatie schetste.
We zijn weliswaar niet in oorlog, gaf Rutte toe, maar het is ook geen vrede. Overal zag hij bedreigingen: Rusland, Noord-Korea, China. Hij benadrukte dat deze dreigingen niet veraf en abstract waren maar concreet en dichtbij: „tot aan onze voordeuren, zelfs in ons huizen.” Ook liet hij er geen misverstand over bestaan dat de situatie gevaarlijker was dan ooit. Hij deed daarom een appel op burgers om politici op te roepen het tij te keren, ook al betekende dat minder geld voor zorg en pensioenen.
Photo (adapted) by Harrison Haines
Wat op het spel staat, aldus Rutte, is onze vrijheid, onze veiligheid, onze manier van leven. „Zonder sterke defensie, is er geen duurzame veiligheid. Zonder veiligheid, is er geen vrijheid […] Geen scholen, geen ziekenhuizen, geen bedrijven. Er is niets.”
De speech was ook onheilspellend omdat hij bestond uit een al te bekende kluwen van halve waarheden en drogredeneringen.
Zo stelde de secretaris-generaal de NAVO voor als vreedzaam, onschuldig, nietsvermoedend slachtoffer van Russische en, aan de horizon, Chinese agressie. Iedereen weet dat conflicten voorgeschiedenissen hebben, dat beide partijen op elkaar reageren en dus ook beide schuld dragen aan eventuele escalatie. Dat geldt evenzeer voor de oorlog in Oekraïne. Lees het feitenrelaas Not one inch van Mary Elise Sarotte. Of het zojuist in het Nederlands vertaalde Hoe het Westen oorlog naar Oekraïne bracht van Benjamin Abelow. De NAVO is niet een passief slachtoffer maar een actieve partij met een eigen, vaak Amerikaanse geopolitieke agenda.
Veel te vol
Ook viel het suggestieve gebruik van cijfers op. ‘We’ zouden volgens Rutte „een stuk meer” dan het huidige doel van 2 procent van het bbp aan defensie moeten uitgeven, omdat het aandeel in Rusland op 7 à 8 procent ligt. Dat klinkt indrukwekkend, maar moet worden afgezet tegen de omvang van de Russische economie. Die is vergelijkbaar met de Spaanse. In reële termen geven de lidstaten van de EU dan ook vier keer zoveel uit aan wapentuig als Rusland. Om over de VS maar te zwijgen: die spenderen per jaar meer dan de tien daaropvolgende landen bij elkaar. Ons dunkt dat de arsenalen nu al veel te vol zijn.
Al even suggestief is Ruttes beeld van de mondiale wereldorde. Rusland en China willen deze „hervormen”, zei hij. „Niet om er een eerlijkere van te maken. Maar om hun eigen invloedssfeer te vergroten.” Dit is op zijn minst eenzijdig: als er namelijk één grootmacht is die de mondiale rechtsorde op het spel heeft gezet, is het Amerika. Niet alleen door illegale oorlogen te starten en geheime folterbases aan te houden, maar ook door zich eenzijdig terug te trekken uit afspraken met Rusland over reductie van het kernwapenarsenaal, het Internationaal Strafhof niet te erkennen en, onder Trump, het klimaatverdrag van Parijs op te zeggen.
Tegenspraak kan leiders behoeden voor dwaasheid
Dat Rusland en China de vrome praatjes van het Westen niet meer geloven, heeft het Westen aan zichzelf te danken. Uit klachten over westerse hypocrisie vervolgens de conclusie trekken, zoals Rutte doet, dat Rusland Oekraïne van de kaart wil vegen (terwijl de NAVO, gezien de moeite die het Poetin kost om een schil van zo’n 200 kilometer te bezetten, ook wel begrijpt dat het gewoon spierballentaal is), een permanente oorlog tegen het Westen voorbereidt, en uit is op vernietiging van „onze levensstijl” riekt naar paranoia.
De belangrijkste reden waarom Ruttes toespraak onheilspellend was, is wat ons betreft dat de rede een volgende trede op de escalatieladder vormt. Niet het militaire establishment was namelijk het publiek; wij, Europese burgers, waren dat.
Wie Rutte kent, weet dat hij niets moet hebben van visie. Dát bevatte deze speech echter wel: een heuse geopolitieke toekomstvisie, zij het een zeer apocalyptische. On-Ruttiaans. Dat kan alleen maar betekenen dat wat Rutte uitsprak, de woorden waren van datzelfde militaire establishment – een nieuwe consensus, klaar om wereldkundig te worden gemaakt door de nieuwe, frisse, mediagenieke secretaris-generaal.
Juist dan wordt het gevaarlijk. Zoals Barbara Tuchman in Mars der dwaasheid (1984) heeft beschreven, loopt het pad naar oorlog steevast via het dichtmetselen van de consensus: door critici zwart te maken, afwijkende standpunten te ridiculiseren, twijfel uit te bannen, en te dreigen met rampen. Volgens Tuchman is consensus het grootste gevaar dat samenlevingen bedreigt. Op die consensus volgt namelijk vaak een politiek van voldongen feiten, die vanzelf escalatie met zich meebrengen, onder het motto: we kunnen nu niet meer terug, alleen nog vooruit.
Half miljoen
Zoals de Amerikaanse betrokkenheid in Vietnam in 1960 begon met negenhonderd man voor technische ondersteuning en uiteindelijk uitmondde in een troepenmacht van ruim een half miljoen eind jaren zestig, zo past ook de speech van Rutte in een stapsgewijs traject dat loopt van de Maidan-revolutie van 2014 naar Frans-Poolse gesprekken over het stationeren van buitenlandse militairen als vredesmacht in het na-oorlogse Oekraïne.
Een les die Tuchman uit de geschiedenis trekt, is dat tegenspraak leiders kan behoeden voor dwaasheid. En een andere is dat de weg naar vrede niet loopt via een uitdijend wapenarsenaal, zoals generaals en wapenproducenten al eeuwen roepen. Vrede bereik je juist door goede betrekkingen met je buren. Al was het maar om meer begrip voor elkaars veiligheidszorgen te kweken.
Ewald Engelen en Marianne Thieme
NRC, 18 december 2024,
